jakich czasami używano (Mt 27:57-60; Mk 16:3, 4; Jn 19:41, 42). Ciała zmarłych składano na ławach wyciosanych w skale lub umieszczano we wgłębieniach drążonych w skale prostopadle do ściany (por. Mk 16:5).

Obecnie dwa miejsca roszczą sobie pretensje do miana grobu Jezusa. Na jednym z tych miejsc, uznawanym przez tradycję, wzniesiono bazylikę Grobu Pańskiego. Drugim jest „Grób w ogrodzie”, wycięty w ogromnym występie skalnym na zboczu pewnego wzgórza i leżący poza obrębem nawet dzisiejszego miasta. Nie ma jednak żadnego rozstrzygającego dowodu na to, że którekolwiek z tych miejsc rzeczywiście jest grobowcem pamięci, gdzie złożono ciało Jezusa (zob. GOLGOTA).

Grobowce pootwierane po śmierci Jezusa. Sporo dyskusji wywołują wersety z Mateusza 27:52, 53; powiedziano tu, że kiedy w chwili śmierci Jezusa zatrzęsła się ziemia, „pootwierały się grobowce pamięci”. Niektórzy wręcz utrzymują, jakoby doszło wtedy do zmartwychwstania. Jednakże porównanie tego fragmentu z wersetami opisującymi czyjeś wskrzeszenie jasno dowodzi, że nie chodzi tutaj o zmartwychwstanie, lecz jedynie o wyrzucenie ciał z grobów. Coś podobnego wydarzyło się też współcześnie, np. w r. 1949 w Ekwadorze, a w r. 1962 w kolumbijskim mieście Sonsón, gdzie na cmentarzu nagłe trzęsienie ziemi wyrzuciło z grobów 200 zwłok (El Tiempo, 31 lipca 1962, Bogota, Kolumbia).

W pamięci u Boga. Ponieważ w słowie mnemeíon kryje się myśl o pamiętaniu, całkiem słusznie użyto właśnie tego wyrazu (a nie słowa táfos) w Jana 5:28, gdzie jest mowa o wskrzeszeniu „wszystkich [którzy przebywają] w grobowcach pamięci”. Sformułowanie to wyraźnie kontrastuje z całkowitym odrzuceniem i wymazaniem z pamięci tych, którzy trafiają do Gehenny (Mt 10:28; 23:33; Mk 9:43). Hebrajczycy przywiązywali dużą wagę do pogrzebu (zob. ZWYCZAJE POGRZEBOWE), co świadczy o tym, że chcieli być zachowani w pamięci, zwłaszcza w pamięci Jehowy Boga, gdyż jak wierzyli, „nagradza [On] tych, którzy go pilnie szukają” (Heb 11:1, 2, 6). Na grobach Izraelitów rzadko spotyka się inskrypcje, a jeśli już, to zazwyczaj tylko imiona. W przeciwieństwie do władców innych narodów wybitni królowie Judy nie pozostawili po sobie wspaniałych pomników, na których by wysławiano ich samych oraz ich dokonania. Nie ulega więc wątpliwości, że wiernym ludziom z czasów starożytnych zależało bardziej na tym, żeby ich imię znalazło się w „księdze pamięci”, o której mowa w Malachiasza 3:16 (por. Kzn 7:1; zob. też IMIĘ, NAZWA).

Okoliczność, że w greckich słowach tłumaczonych na „grobowiec” i „grobowiec pamięci” kryje się myśl o pamiętaniu, nadaje dodatkowego znaczenia prośbie złoczyńcy zawieszonego na palu obok Jezusa: „Pamiętaj o mnie, gdy się znajdziesz w swoim królestwie” (Łk 23:42).

Zobacz GRZMOT.

Zobacz BOANERGES.

Miejsce pochówku. Współcześnie chodzi na ogół o dół wykopany w ziemi, lecz Hebrajczycy i inni mieszkańcy Bliskiego Wschodu często składali ciała zmarłych w naturalnych grotach lub w grobowcach wykutych w skale. Hebrajskie słowo kéwer oznacza „grobowiec”, „grób” bądź „cmentarz” (Rdz 23:7-9; Jer 8:1; 26:23). Również pokrewne słowo kewuráh odnosi się do grobu wykopanego w ziemi albo do grobowca wyciosanego w skale (Rdz 35:20; 1Sm 10:2).

W języku greckim „grób” jest tłumaczeniem słowa táfos (Mt 28:1), a forma czasownikowa thápto znaczy „grzebać” (Mt 8:21, 22). Z kolei mnéma (Łk 23:53) to „grobowiec”, a mnemeíon (Łk 23:55) — „grobowiec pamięci”.

Wspomniane słowa hebrajskie i greckie dotyczą pojedynczego grobowca czy grobu, dlatego gdy oznaczają wiele takich miejsc pochówku, często są używane w liczbie mnogiej. Różnią się więc od hebrajskiego szeʼòl i jego greckiego odpowiednika háides, które to wyrazy odnoszą się do powszechnego grobu wszystkich ludzi, toteż zawsze występują w liczbie pojedynczej. Z tego względu w niektórych współczesnych przekładach słowa szeʼòl oraz háides nie są tradycyjnie oddawane przez „piekło”, „grób” czy „otchłań, lecz po prostu transkrybowane” (zob. HADES; SZEOL).

Ponieważ jednak ktoś pochowany w grobie lub grobowcu w rzeczywistości zstępował do Szeolu, słowa oznaczające miejsce pochówku nieraz występują w zestawieniu z Szeolem, choć nie są jego dokładnymi odpowiednikami (Hi 17:1, 13-16; 21:13, 32, 33; Ps 88:3-12).

W Rzymian 3:13 apostoł Paweł, przytaczając Psalm 5:9, porównuje gardło niegodziwców i oszustów do „otwartego grobu”. Tak jak otwarty grób zionie śmiercią i zepsuciem, tak z gardeł takich ludzi dobywają się śmiercionośne i plugawe słowa (por. Mt 15:18-20).

Groby zazwyczaj bielono, żeby ktoś mimowolnie ich nie dotknął i nie stał się nieczysty. W pobliżu Jerozolimy robiono to na miesiąc przed Paschą, aby w tym szczególnie uroczystym okresie nikt nie stał się nieczysty wskutek przypadkowego dotknięcia grobu. Jezus powołał się na ten zwyczaj, obnażając postawę uczonych w piśmie i faryzeuszy, którzy na zewnątrz wydawali się prawi, ale wewnątrz byli „pełni obłudy i bezprawia” (Mt 23:27, 28).

Chociaż grób przyrównano do dołu, z którego człowiek chętnie chciałby się wydostać, Hiob zwrócił uwagę, że gdy osoby znękane cierpieniem nie mają nadziei lub nie pojmują zamierzeń Stwórcy, to wyczekują śmierci i „wielce się radują, gdyż znajdują grobowiec” (Hi 3:21, 22). Zupełnie inaczej zachowują się ludzie, którzy poświęcili swe życie na służbę dla Stwórcy — tacy pokładają głęboką ufność w obietnicy zmartwychwstania (Ps 16:9-11; Dz 24:15; Flp 1:21-26; 2Tm 4:6-8; Heb 11:17-19; zob. ZWYCZAJE POGRZEBOWE).

Zobacz MIASTO.

Najmniejsza miara długości wspomniana w Biblii. Grubość palca odpowiadała ¹⁄4 szerokości dłoni lub ¹⁄24 łokcia (1,85 cm). W Jeremiasza 52:21 podano, że kolumny Jachin i Boaz wykonano z miedzi o grubości czterech palców (7,4 cm) (1Kl 7:15, 21).

Zobacz ZIEMIA.

Już od zarania dziejów ludzie interesowali się rozrywką i zabawą. O Jubalu, żyjącym w siódmym pokoleniu po Adamie, powiedziano, że był „praojcem wszystkich grających na harfie i na piszczałce” (Rdz 4:21). Z biegiem czasu, a najpóźniej po potopie, zaczęto też wymyślać różne gry.

Egipt i Mezopotamia. W wielu odległych od siebie miejscach na terenie Egiptu, Palestyny i Mezopotamii archeolodzy odkopali rozmaite plansze do gry i pionki, np. figury szachowe czy kości; niektóre z nich pochodzą z czasów przed Abrahamem. Na płaskorzeźbie z bramy pewnej egipskiej świątyni ukazano Ramzesa III grającego z jedną ze swych nałożnic w grę podobną do warcabów. W większości gier o sposobie wykonania ruchu decydował rzut kośćmi lub patyczkami.

Egipskie malowidła przedstawiają nie tylko tańce i muzyków, ale także dziewczęta bawiące się i żonglujące piłeczkami. Inne zabawy dla młodzieży, podobne np. do przeciągania liny, miały charakter zespołowy. Popularna była też gra w kulki.

Izrael. Chociaż w Biblii nie ma bezpośrednich wzmianek o grach Hebrajczyków, różne fragmenty wskazują na to, że oprócz muzyki, śpiewu, tańca i rozmów znane były jeszcze inne formy rozrywki. W Hioba 21:11, 12 wspomniano o śpiewie i tańcu chłopców, a w Zachariasza 8:5 o dzieciach bawiących się na placach miejskich. W czasach Jezusa dzieci dla zabawy naśladowały zachowanie dorosłych w radosnych lub smutnych sytuacjach (Mt 11:16, 17). Podczas wykopalisk na terenie Palestyny odkryto dziecięce zabawki, m.in. grzechotki, gwizdki oraz miniaturowe garnki i rydwany. Fragment z Hioba 41:5 może wskazywać na to, że w domach trzymano oswojone ptaki. Prawdopodobnie ćwiczono również strzelanie do celu z łuku i z procy (Sdz 20:16; 1Sm 20:20-22, 35-40). Wygląda jednak na to, że do czasów hellenistycznych Żydzi nie mieli zabaw, które polegałyby na współzawodnictwie.

W Izraelu popularne były również zagadki, a przykładem może być ta, którą Samson zadał Filistynom (Sdz 14:12-14).

Grecja. W r. 776 p.n.e., mniej więcej w czasie, gdy w Judzie zaczął prorokować Izajasz, Grecy po raz pierwszy rozegrali w Olimpii swoje słynne zawody sportowe ku czci Zeusa. Tamtejsze igrzyska zdobyły największą sławę, ale podobne zawody urządzano też w trzech innych miejscach. Na Istmie, niedaleko Koryntu, odbywały się igrzyska istmijskie ku czci Posejdona. W Delfach organizowano igrzyska pytyjskie, a w pobliżu Nemei igrzyska nemejskie, także na cześć Zeusa.

Igrzyska olimpijskie odbywały się co cztery lata i miały duże znaczenie religijne. Ich stałym elementem było składanie ofiar i kult ognia olimpijskiego. Igrzyska istmijskie niedaleko Koryntu organizowano co dwa lata.

Podstawowy program wszystkich zawodów obejmował biegi, zapasy, walkę na pięści, rzut dyskiem