Tyru i Morze Śródziemne, na pd. zach — górę Karmel, na pd. — dolinę Jordanu z kotliną Chule i Jeziorem Galilejskim, a na wsch. — Równinę Damaszku.

Ośnieżony szczyt góry Hermon sprzyja skraplaniu się w nocy pary wodnej, w wyniku czego powstaje obfita rosa. Dziewiętnastowieczny przyrodnik H. B. Tristram napisał: „Nigdy nie widzieliśmy tak obfitej rosy. Wszystko było przemoczone, a namioty nie dawały zbyt wielkiej ochrony” (The Land of Israel, Londyn 1866, ss. 608, 609). Orzeźwiająca rosa z Hermonu pozwala przetrwać roślinom podczas długiej pory suchej (Ps 133:3; zob. ROSA). A topniejące śniegi z tej góry są głównym źródłem wód Jordanu.

W starożytności na górze Hermon polowano na dzikie zwierzęta, takie jak lwy czy lamparty (PnP 4:8). W czasach współczesnych w tamtych okolicach widywano lisy, wilki i niedźwiedzie syryjskie.

Góra Hermon stanowiła pn. granicę Ziemi Obiecanej (Joz 12:1; 13:2, 5, 8, 11). U jej podnóża mieszkali Chiwwici, których pokonał Jozue (Joz 11:1-3, 8, 16, 17). Być może właśnie na niej doszło do przemienienia Jezusa Chrystusa (Mt 17:1; Mk 9:2; Łk 9:28; 2Pt 1:18), gdyż krótko przed tym wydarzeniem przebywał on w pobliskiej Cezarei Filipowej (Mk 8:27; zob. BAAL-HERMON; PRZEMIENIENIE).

Nazwa dynastii sprawującej władzę nad Żydami. Herodowie byli Idumejczykami, czyli Edomitami, choć formalnie także Żydami, gdyż według Flawiusza ok. 125 r. p.n.e. władca machabejski Jan Hyrkan I zmusił Idumejczyków do poddania się obrzezaniu.

Poza wzmiankami biblijnymi większość informacji o Herodach pochodzi od historyka Józefa Flawiusza. Założycielem rodu był Antypater (Antypas) I, którego król hasmonejski (machabejski) Aleksander Janneusz ustanowił zarządcą Idumei. Syn Antypatra, także noszący imię Antypater lub Antypas, był ojcem Heroda Wielkiego. Flawiusz przytacza opinię Mikołaja z Damaszku, iż Antypater (II) wywodził się ze znakomitego rodu żydowskiego, który przybył do Judy z Babilonu, ale sam uważa to za pochlebstwo dla Heroda, będącego Edomitą zarówno ze strony ojca, jak i matki.

Antypater II był człowiekiem bardzo bogatym, wytrawnym politykiem i intrygantem, mającym ogromne ambicje wobec swych synów. Poparł Jana Hyrkana II, syna Aleksandra Janneusza i Aleksandry Salome, który toczył spór ze swym bratem Arystobulem II o godność króla i arcykapłana żydowskiego. W rzeczywistości jednak Antypater realizował własne ambitne plany, aż w końcu otrzymał obywatelstwo rzymskie i został ustanowiony przez Juliusza Cezara prokuratorem Judei. Swego pierworodnego syna, Fazaela, wyznaczył na zarządcę Jerozolimy, a innego syna, Heroda, na zarządcę Galilei. Zginął otruty przez skrytobójcę.

1. Herod Wielki, drugi syn Antypatra (Antypasa) II i jego żony, Kypros. Historia potwierdza krótką biblijną charakterystykę tego władcy; przedstawia go jako człowieka bezwzględnego, przebiegłego, podejrzliwego, niemoralnego, okrutnego i owładniętego morderczymi instynktami. Herod odziedziczył po ojcu talent do dyplomacji i oportunizmu. Trzeba jednak przyznać, że był zdolnym organizatorem i dowódcą. Według Flawiusza odznaczał się tężyzną fizyczną, świetnie jeździł konno, rzucał oszczepem i strzelał z łuku (Wojna żydowska, I, XXI, 13 [429, 430]). Ale chyba najbardziej pożytecznych dzieł dokonał w dziedzinie budownictwa.

Jednym z pierwszych osiągnięć Heroda jako zarządcy Galilei było oczyszczenie jej z band rozbójników. Wzbudziło to jednak zawiść pewnych Żydów, którzy wraz z matkami zabitych rabusiów zaczęli się domagać od Hyrkana II (ówczesnego arcykapłana), aby wezwał Heroda przed Sanhedryn pod zarzutem wkroczenia w kompetencje tego sądu i stracenia rozbójników w trybie doraźnym, bez uprzedniej rozprawy. Herod jako prozelita podlegał jurysdykcji Sanhedrynu, ale butnie stawił się przed nim w otoczeniu straży przybocznej. Ta zniewaga rozgniewała członków najwyższego sądu żydowskiego. Według Flawiusza jeden z nich imieniem Samajas (Symeon) miał dość odwagi, żeby wstać i zabrać głos; zapowiedział, że jeśli Herod uniknie kary, kiedyś zabije swych niedoszłych sędziów. Jednakże Hyrkan, człowiek niezdecydowany i bezwolny, dał za wygraną, gdyż przestraszył się Heroda oraz listu od Cezara Sekstusa (ówczesnego namiestnika Syrii, krewnego Juliusza Cezara), który groził mu konsekwencjami, jeżeli nie umorzy tej sprawy (Dawne dzieje Izraela, XIV, IX, 4).

Król Judei. Herod przejął obowiązki po ojcu, a ok. 39 r. p.n.e. decyzją senatu rzymskiego został królem powiększonej Judei. Jednakże pełnię władzy uzyskał dopiero trzy lata później, gdy zdobył Jerozolimę i zdetronizował Antygona, syna Arystobula II. Po tym zwycięstwie poczynił dalsze kroki w celu umocnienia swej pozycji: namówił Rzymianina Marka Antoniusza do stracenia Antygona, a sam rozkazał odszukać i zgładzić 45 najwybitniejszych przedstawicieli jego stronnictwa. Spośród przywódców faryzeuszy oszczędził tylko Samajasa i Polliona, a po kilku latach zabił nawet Jana Hyrkana II. A zatem tak jak przewidział Samajas, uśmiercił tych, którzy próbowali go osądzić.

Będąc zręcznym politykiem, Herod uważał, że w jego najlepiej pojętym interesie leży popieranie Rzymian. Musiał jednak działać bardzo dyplomatycznie i często zmieniać front, dostosowując się do zmiennych kolei losów władców Rzymu. Jako bliski przyjaciel Sekstusa, najpierw popierał Juliusza Cezara, a potem sprzymierzył się z jednym z jego zabójców, Kasjuszem. Zdołał wkupić się w łaski Marka Antoniusza (m.in. hojnymi łapówkami) — przeciwnika Kasjusza i mściciela Cezara. Kiedy później Oktawian (Cezar August) zwyciężył Antoniusza w bitwie pod Akcjum, Herod sprytnie wyjednał przebaczenie za wspieranie pokonanego, po czym pozyskał przyjaźń tryumfatora. Dzięki popieraniu Rzymu, szczodrym darom pieniężnym dla cezarów oraz własnej elokwencji Herod zawsze potrafił się wybronić przed zarzutami lub skargami zanoszonymi przeciw niemu do władz rzymskich przez Żydów i innych ludzi, wśród których byli nawet jego domownicy.

Na początku Herod był zarządcą Galilei. Kasjusz mianował go zarządcą Celesyrii. Później senat rzymski z rekomendacji Antoniusza uczynił go królem Judei. A cesarz August dodał do jego państwa Samarię, Gadarę, Gazę i Joppę, potem okręgi: Trachon, Bataneę, Auranitydę i Pereę, leżącą na wsch. brzegu Jordanu, mniej więcej na wysokości Gileadu. Herod panował także nad Idumeą.

Świątynia i inne budowle. Spośród przedsięwzięć budowlanych Heroda najważniejsze — zwłaszcza z biblijnego punktu widzenia — było przebudowanie jerozolimskiej świątyni wzniesionej przez Zerubbabela. Dokonano tego ogromnym kosztem, ale zdaniem Józefa Flawiusza rezultaty były imponujące (Dawne dzieje Izraela, XV, XI, 3). Nieprzyjaźnie nastawieni i podejrzliwi wobec Heroda Żydzi nie pozwolili mu zburzyć istniejącej świątyni, dopóki nie zgromadził materiałów budowlanych i nie zwiózł ich na teren budowy. Flawiusz podaje, że samo sanktuarium ukończono w ciągu 18 miesięcy (Dawne dzieje Izraela, XV, XI, 6). Pozostałe główne budynki wznoszono osiem lat. Jednakże w 30 r. n.e. Żydzi mówili, iż świątynię budowano 46 lat. Informacja taka padła podczas rozmowy z Jezusem Chrystusem na krótko przed pierwszą Paschą po jego chrzcie (Jn 2:13-20). Jak pisze Flawiusz, prace rozpoczęto w 18 roku panowania Heroda (Dawne dzieje Izraela, XV, XI, 1). Biorąc pod uwagę żydowski sposób liczenia lat rządów, mógł to być 18/17 r. p.n.e. W rzeczywistości prace nad świątynią (różne przybudówki itp.) ukończono dopiero na sześć lat przed jej zburzeniem w 70 r. n.e.

Ponadto Herod wznosił teatry, amfiteatry, hipodromy, cytadele, twierdze, pałace, świątynie Cezara, akwedukty i pomniki, zakładał ogrody, a nawet miasta. Tym ostatnim nadawał nazwy od własnego imienia, od swych krewnych lub od władców rzymskich. W Cezarei zbudował sztuczny port, dorównujący portowi w Tyrze. Flawiusz podaje, że na głębokości 20 sążni (36 m) zatopiono w morzu olbrzymie głazy, które utworzyły falochron o szerokości 200 stóp (ok. 60 m) (Dawne dzieje Izraela, XV, IX, 6). Herod powiększył też twierdzę Antonia i wspaniale zmodernizował Masadę. Swe przedsięwzięcia budowlane prowadził nawet w tak odległych miastach jak Antiochia w Syrii i Rodos (na wyspie o tej samej nazwie).

Herod przeznaczał ogromne sumy na rozrywkę i hojną ręką rozdawał dary, zwłaszcza rzymskim dygnitarzom. Żydzi mieli mu za złe m.in. to, że budował amfiteatry (np. w Cezarei), gdzie urządzał igrzyska greckie i rzymskie, na które składały się wyścigi rydwanów, walki gladiatorów, zmagania ludzi ze zwierzętami oraz inne pogańskie widowiska. Herodowi tak zależało na kultywowaniu igrzysk olimpijskich, że w drodze do Rzymu zatrzymał się w Grecji i sam wziął w nich udział. Potem ofiarował wielką sumę na dalsze ich organizowanie, a przy okazji upamiętnił własne imię. Będąc formalnie Żydem, mówił o Żydach „rodacy”, a o repatriantach, którzy wrócili z Babilonu i zbudowali świątynię Zerubbabela — „ojcowie nasi”. Niemniej jego życie całkowicie zaprzeczało twierdzeniom, jakoby był sługą Jehowy Boga.

Kłopoty rodzinne. Właściwie cała rodzina Herodów była żądna zaszczytów, podejrzliwa, rozwiązła i kłótliwa. Najbliżsi przysparzali zresztą Herodowi największych problemów i zmartwień. Kypros i Salome, jego matka i siostra, stale dolewały oliwy do ognia. Herod poślubił Mariamne I — wnuczkę Hyrkana II, a córkę Aleksandra, syna Arystobula II. Była uderzająco piękną kobietą i Herod ogromnie ją kochał, lecz jego matka i siostra jej nienawidziły. Heroda trawiła nieustanna zazdrość, poza tym podejrzewał, że jego krewni — a zwłaszcza synowie — spiskują przeciw niemu, co nieraz nie było dalekie od prawdy. Powodowany żądzą władzy i nieufnością, kazał zamordować Mariamne, jej brata i dziadka (Hyrkana), swoich trzech synów, a także kilku najlepszych przyjaciół i wiele innych osób. Torturami wymuszał zeznania od każdego, kto zdawał się posiadać informacje potwierdzające jego domysły.

Stosunki z Żydami. Herod próbował udobruchać Żydów przez rozbudowę świątyni i zaspokajanie ich potrzeb podczas głodu. Niekiedy obniżał podatki niektórym poddanym. Zdołał nawet skłonić Augusta do nadania Żydom przywilejów w różnych rejonach świata. Ci jednak dostrzegali przede wszystkim jego okrucieństwo i tyranię, toteż przez większą część swych rządów miał z nimi kłopoty.

Choroba i śmierć. Pod koniec życia Herod zapadł na odrażającą chorobę połączoną z gorączką — być może wskutek swej rozwiązłości. Według Flawiusza „odczuwał wprost niemożliwe do zniesienia swędzenie i nieustanne bóle we wnętrznościach, a na nogach miał obrzęki jak przy puchlinie wodnej. Dostał także zapalenia w dolnej części brzucha, a na wstydliwym miejscu utworzył się ropiejący wrzód i lęgły się tam robaki. Przy tym oddychać mógł tylko na siedząco i z trudem łapał oddech, a konwulsje dolegały mu we wszystkich częściach ciała” (Wojna żydowska, I, XXXIII, 5 [656]).

Leżąc na łożu śmierci, Herod rozkazał stracić spiskującego przeciw niemu syna Antypatra. Ponieważ wiedział, że Żydzi ucieszą się, gdy umrze, polecił sprowadzić najznakomitszych przedstawicieli narodu żydowskiego do tzw. hipodromu w Jerychu i tam ich zamknąć. Następnie nakazał swym krewnym, żeby przed ogłoszeniem jego śmierci pozabijano uwięzionych, a wtedy każda rodzina w Judei na pewno zapłacze na jego pogrzebie. Rozkazu tego nigdy nie wykonano. Salome, siostra Heroda, i jej mąż Aleksas uwolnili tych ludzi i odesłali ich do domu.

Herod umarł, mając ok. 70 lat. Pierwotnie wyznaczył na następcę swego syna Antypasa, lecz krótko przed śmiercią zmienił testament i oddał tron Archelausowi. Lud oraz armia uznali go za króla. (Biblia donosi, że Józef, przybrany ojciec Jezusa, usłyszał, iż „w Judei króluje Archelaus w miejsce swego ojca, Heroda” [Mt 2:22]). Antypas zakwestionował jednak prawa brata. Sprawę przedstawiono w Rzymie Cezarowi Augustowi, który co prawda poparł Archelausa, ale ustanowił go etnarchą i dokonał podziału terytorium rządzonego dotąd przez Heroda: połowę przekazał Archelausowi, a drugą połowę rozdzielił między dwóch innych synów Heroda — Antypasa i Filipa.

Rzeź małych dzieci. Biblijna relacja o zarządzonej przez Heroda rzezi wszystkich chłopców w wieku do dwóch lat znajdujących się w Betlejem i okolicy pokrywa się z innymi doniesieniami historycznymi o jego nikczemnej naturze. Rozkaz ten musiał wydać pod koniec życia, gdyż Jezus ocalał dzięki temu, że rodzice zabrali go do Egiptu, ale po śmierci Heroda wrócili i osiedlili się w Galilei. Jehowa przepowiedział oba te wydarzenia za pośrednictwem swych proroków: Jeremiasza i Ozeasza (Jer 31:15; Oz 11:1; Mt 2:1-23).

Kiedy umarł. Pewnych kłopotów nastręcza ustalenie daty śmierci Heroda. Niektórzy badacze chronologii twierdzą, że umarł w 5 lub 4 r. p.n.e. Opierają się przede wszystkim na dziełach Flawiusza. W relacji o nadaniu Herodowi przez Rzym godności króla podał on imiona ówczesnych rzymskich konsulów. Według takiej rachuby stało się to w 40 r. p.n.e., jednakże dane innego historyka, Appiana, wskazują na r. 39. Stosując ten sam system datowania, oparty na imionach konsulów, Flawiusz umiejscawia zdobycie Jerozolimy przez Heroda w r. 37, lecz zarazem pisze, że stało się to 27 lat po wtargnięciu do niej Pompejusza (w r. 63) (Dawne dzieje Izraela, XIV, XVI, 4), co oznaczałoby, iż Herod zajął miasto w r. 36. Flawiusz podaje dalej, że Herod umarł 37 lat po tym, jak Rzymianie ustanowili go królem, i 34 lata po zdobyciu Jerozolimy (Dawne dzieje Izraela, XVII, VIII, 1). W takim razie jego śmierć przypadałaby na 2 lub 1 r. p.n.e.

Całkiem możliwe, że Flawiusz, jako historyk żydowski, liczył lata panowania królów Judei z uwzględnieniem roku wstąpienia na tron, jak to było w zwyczaju w wypadku królów z rodu Dawida. Jeżeli Rzymianie ustanowili Heroda królem w 40 r. p.n.e., to pierwszy rok jego rządów mógł trwać od miesiąca Nisan r. 39 do tego samego miesiąca r. 38, a gdyby liczyć od zdobycia Jerozolimy w r. 37 (lub 36), to pierwszy rok panowania rozpoczął się w miesiącu Nisan r. 36 (lub 35). Skoro Herod według Flawiusza umarł 37 lat po wyniesieniu na tron przez Rzym i 34 lata po zajęciu Jerozolimy, to jeśli rachuba uwzględnia pełne lata rządów, jego śmierć nastąpiła w 1 r. p.n.e. Podobną argumentację przedstawił W. E. Filmer na łamach The Journal of Theological Studies, gdzie napisał, że według tradycji żydowskiej Herod zmarł 2 dnia miesiąca Szebat (styczeń/luty) (red. H. Chadwick i H. Sparks, Oksford 1966, t. XVII, s. 284).

Flawiusz podaje, iż Herod umarł wkrótce po zaćmieniu Księżyca, a przed Paschą (Dawne dzieje Izraela, XVII, VI, 4; IX, 3). Niektórzy uważają, że chodzi o zaćmienie z 11 marca 4 r. p.n.e. (13 marca wg kalendarza juliańskiego).

Jednakże zaćmienie Księżyca w 4 r. p.n.e. było tylko częściowe, tymczasem w 1 r. p.n.e. na trzy miesiące przed Paschą doszło do zaćmienia całkowitego. Było to 8 stycznia (10 stycznia wg kalendarza juliańskiego), 18 dni przed tradycyjną datą śmierci Heroda, przypadającą na 2 Szebat. Jeszcze inne zaćmienie Księżyca (częściowe) nastąpiło 27 grudnia 1 r. p.n.e. (29 grudnia w kalendarzu juliańskim) (zob. CHRONOLOGIA [Zaćmienia Księżyca]).

Podstawą innego toku obliczeń jest wiek Heroda w chwili śmierci. Według Flawiusza miał on wtedy ok. 70 lat; zarządcą Galilei zaś został (co jak się przyjmuje, nastąpiło w 47 r. p.n.e.) w wieku 15 lat, choć uczeni uznają to za pomyłkę, gdyż najwyraźniej chodzi o 25 lat (Dawne dzieje Izraela, XVII, VI, 1; XIV, IX, 2). W takim razie Herod umarł w 2 lub 1 r. p.n.e. Trzeba jednak pamiętać, że w datach podawanych przez Flawiusza zdarza się sporo nieścisłości, toteż jego pisma nie są całkowicie wiarogodnym źródłem. Najbardziej miarodajne wskazówki zawiera Biblia.

Z dostępnych dowodów wynika, że Herod umarł prawdopodobnie w 1 r. p.n.e. Historyk biblijny Łukasz donosi, że Jan zaczął chrzcić w 15 roku panowania Tyberiusza Cezara (Łk 3:1-3). August zmarł 17 sierpnia 14 r. n.e. Dnia 15 września senat powierzył władzę Tyberiuszowi. Rzymianie nie uwzględniali roku wstąpienia na tron, zatem 15 rok jego rządów trwał od późnego lata 28 r. do późnego lata 29 r. Jan był o pół roku starszy od Jezusa, a swą służbę w charakterze zwiastuna przygotowującego mu drogę rozpoczął najwyraźniej wiosną r. 29 (Łk 1:35, 36). Jak wynika z Biblii, Jezus urodził się jesienią, a gdy przyszedł do Jana się ochrzcić, miał ok. 30 lat (Łk 3:21-23). W takim razie został ochrzczony najprawdopodobniej jesienią, mniej więcej w październiku 29 r. Odliczenie 30 lat prowadzi do wniosku, że Syn Boży urodził się jako człowiek jesienią 2 r. p.n.e. (por. Łk 3:1, 23 z proroctwem o „siedemdziesięciu tygodniach” z Dn 9:24-27; zob. SIEDEMDZIESIĄT TYGODNI).

Astrolodzy, którzy odwiedzili Jezusa. Jak donosi apostoł Mateusz, gdy Jezus urodził się w Betlejem „za dni króla Heroda”, do Jerozolimy przybyli „ze stron wschodnich” astrolodzy; mówili, że będąc na wschodzie, ujrzeli jego gwiazdę. Natychmiast rozbudziło to obawy i podejrzenia Heroda, który od naczelnych kapłanów i uczonych w piśmie dowiedział się, że Chrystus miał się narodzić w Betlejem. Wezwał więc astrologów i dokładnie ich wypytał, kiedy ukazała się ta gwiazda (Mt 2:1-7).

Warto zauważyć, że działo się to jakiś czas po narodzinach Jezusa, bo nie leżał on już w żłobie, lecz przebywał z rodzicami w jakimś domu (Mt 2:11; por. Łk 2:4-7). Gdy astrolodzy nie wrócili do Heroda z wiadomością, gdzie jest dziecko, ten rozkazał wymordować w Betlejem i jego okolicy wszystkich chłopców w wieku do dwóch lat. Jednakże rodzice Jezusa, ostrzeżeni przez Boga, zdążyli uciec z nim do Egiptu (Mt 2:12-18). Herod nie mógł umrzeć przed 1 r. p.n.e., gdyż Jezus miałby wtedy mniej niż trzy miesiące (urodził się ok. 1 października 2 r. p.n.e.).

Z drugiej strony podczas rzezi chłopców Jezus nie musiał mieć dwóch lat; mógł mieć nawet mniej niż rok, ponieważ Herod obliczył wiek dzieci od chwili ukazania się gwiazdy astrologom, kiedy przebywali na wschodzie (Mt 2:1, 2, 7-9). Z powodzeniem mogło to być szereg miesięcy wcześniej, bo jeśli przybyli z pradawnej kolebki astrologii, czyli z Babilonu lub z innej części Mezopotamii (a tak najprawdopodobniej było), to mieli za sobą bardzo długą podróż. Gdy w 537 r. p.n.e. Izraelici wracali z Babilonu do ojczyzny, zajęło im to co najmniej cztery miesiące. Herod najwyraźniej uznał, że jeśli wymorduje wszystkich chłopców w wieku do dwóch lat, na pewno będzie wśród nich „ten narodzony król Żydów” (Mt 2:2). Sam Herod umarł wkrótce po tych wydarzeniach, ponieważ Jezus raczej nie przebywał w Egipcie zbyt długo (Mt 2:19-21).

A zatem chronologia biblijna, dane astronomiczne oraz dostępne zapiski historyczne zdają się wskazywać na to, że Herod zmarł w 1 r. p.n.e., a być może nawet na początku 1 r. n.e.

2. Herod Antypas, syn Heroda Wielkiego i Samarytanki Maltake. Wraz ze swym bratem Archelausem wychowywał się w Rzymie. Herod pierwotnie wyznaczył go na swego następcę, lecz ostatecznie zmienił testament i przekazał królestwo Archelausowi. Antypas zaskarżył testament do Cezara Augusta, który w zasadzie podtrzymał roszczenia Archelausa, ale podzielił królestwo i przyznał Antypasowi tetrarchię składającą się z Galilei oraz Perei. Tytuł „tetrarcha” oznacza „władcę jednej czwartej [prowincji]”, a nadawano go pomniejszemu księciu lub władcy okręgu. Potocznie jednak mógł on być nazywany królem, tak jak Archelaus (Mt 14:9; Mk 6:14, 22, 25-27).

Antypas poślubił córkę Aretasa, króla Arabii, mającego stolicę w Petrze. Ale gdy podczas jednej z podróży do Rzymu odwiedził swego przyrodniego brata Heroda Filipa (nie mylić z tetrarchą Filipem), syna Heroda Wielkiego i Mariamne II, zapłonął uczuciem do jego żony, Herodiady, kobiety żądnej zaszczytów. Zabrał ją ze sobą do Galilei i wziął za żonę, rozwiódłszy się z córką Aretasa, którą odesłał do domu. Zniewagą tą doprowadził do wojny. Aretas wtargnął na jego terytorium, zadał mu dotkliwe straty i niemalże go obalił. Antypasa uratowało tylko to, że odwołał się do Rzymu, a cesarz rozkazał, by Aretas został pojmany lub zgładzony.