zabijano i spalano zdrową czerwoną krowę, która nie miała żadnej wady i jeszcze nie chodziła w jarzmie. Popiół z tego „daru ofiarnego za grzech” składano „w czystym miejscu poza obozem” (Lb 19:9) i w razie potrzeby sporządzano z niego wodę oczyszczenia, którą kropiono nieczyste osoby lub przedmioty (Lb 19:17). Apostoł Paweł nawiązał do tego symbolicznego oczyszczenia ciała przez „popiół [gr. spodòs] z jałówki”, by podkreślić, że znacznie ważniejsze jest oczyszczenie „sumień z martwych uczynków”, możliwe dzięki „krwi Chrystusa” (Heb 9:13, 14).

W Jeremiasza 31:40 wspomniano o „nizinie zwłok i tłustego popiołu [wehaddészen]”, najwyraźniej będącej częścią doliny synów Hinnoma. Jeszcze stosunkowo niedawno w pobliżu doliny Kidron można było zobaczyć hałdę popiołu. Podobno miała ona ok. 150 m długości, 60 m szerokości i 18 m wysokości. Zdaniem niektórych mogła mieć związek z miejscem wspomnianym przez Jeremiasza. Być może zanim Jozjasz sprawił, że Tofet w dolinie synów Hinnoma przestało się nadawać do celów religijnych (2Kl 23:10), części tej doliny używano jako wysypiska popiołu ze spalonych ofiar (Kpł 4:12). Ale niewykluczone, że do doliny tej wrzucano też martwe zwierzęta i zwłoki przestępców, a na hałdzie znajdowały się m.in. prochy ludzi, których kiedyś złożono w ofierze podczas obrzędów religii fałszywej (Jer 32:35).

W dawnych czasach zdobyte miasta na ogół palono, więc ‛obrócenie w popiół’ wskazywało na doszczętną zagładę, jak to było w wypadku Tyru, Sodomy i Gomory (Eze 28:18; 2Pt 2:6).

Popiół symbolizował również coś mało znaczącego i bezwartościowego. Na przykład Abraham przyznał przed Jehową: „Jestem prochem i popiołem” (Rdz 18:27; zob. też Iz 44:20; Hi 30:19). A Hiob przyrównał wypowiedzi swych fałszywych pocieszycieli do „przysłów z popiołu” (Hi 13:12).

W czasach biblijnych osoby pogrążone w żałobie, upokorzone lub skruszone często siadały w popiele albo się nim posypywały (2Sm 13:19; Est 4:1-3; Jer 6:26). Wielką niedolę i boleść symbolicznie powiązano z ‛jedzeniem popiołu’ (Ps 102:9), a o udręczonym Hiobie powiedziano, że „siedział w popiele” (Hi 2:8).

Wór i popiół kojarzyły się z postem, smutkiem i płaczem (Est 4:3; Iz 58:5; Eze 27:30, 31; Dn 9:3). Za czasów Jonasza wszyscy mieszkańcy Niniwy ukorzyli się i okazali skruchę — nawet król przywdział wór i siadł w popiele (Jon 3:5, 6). Także Jezus Chrystus wspomniał o okazywaniu skruchy w worze i popiele (Mt 11:21). A skruszony Hiob, odpowiadając Jehowie, oznajmił: „Kajam się w prochu i popiele” (Hi 42:6).

Podczas 70-letniego okresu spustoszenia Judy Żydzi w Babilonie opłakiwali los Syjonu, czyli Jerozolimy, i tamtejszej świątyni. Ale Izajasz już wcześniej prorokował, że za sprawą ducha Jehowy ‛tym, którzy opłakują Syjon, zostanie wyznaczony dział, a zamiast popiołu będzie im dane nakrycie głowy’. Jezus Chrystus odniósł ten fragment z Izajasza 61:1-3 do siebie, gdyż jako Mesjasz doprowadzi do większego wyzwolenia ludzi — ze stanu spustoszenia i żałoby pod względem duchowym (Łk 4:16-21). Z kolei za pośrednictwem Malachiasza Bóg zapowiedział, że niegodziwi będą dla prawych niczym drobny popiół: „‚I podepczecie niegodziwych, ponieważ staną się jak pył [ʼéfer] pod spodami waszych stóp w dniu, w którym będę działał’ — rzekł Jehowa Zastępów” (Mal 4:3).

Ten, kto był gdzieś, robił coś przed kimś; ktoś, kto się pojawił wcześniej, by poczynić przygotowania do nadejścia kogoś innego. Może chodzić o utorowanie mu drogi, ogłaszanie tego nadejścia albo też o wskazywanie innym, co w związku z tym mają robić. Taki zwiastun na ogół, choć nie zawsze, ustępuje rangą osobie, którą poprzedza.

Jan Chrzciciel w pewnym sensie był poprzednikiem Chrystusa. Działalność Jana poprzedzała służbę Jezusa i miała przygotować ludzi na jego nadejście. Stanowiła spełnienie proroctw zapisanych w Izajasza 40:3 oraz Malachiasza 3:1 i 4:5, 6: „Ktoś woła na pustkowiu: ‚Oczyśćcie drogę Jehowy! Prostujcie (...) gościniec’”. „Wysyłam mego posłańca, a on oczyści drogę przede mną”. Obwieszczenia Jana pobudziły ludzi do wyczekiwania Jezusa, dzięki czemu później go słuchali, darzyli szacunkiem i naśladowali (Mt 3:1-12; 11:7, 10, 14; Mk 9:11-13; Łk 1:13-17, 76; Jn 1:35-37).

Samo słowo „poprzednik” występuje w Biblii tylko raz i odnosi się do Jezusa (Heb 6:19, 20). Nie był on w żadnym wypadku niższy rangą od tych, których poprzedzał. Natomiast jako pierwszy wstąpił do chwały niebiańskiej, otwierając i przygotowując drogę członkom niebiańskiego zboru swych naśladowców (Jn 14:2, 3). Dzięki temu mogą oni śmiało przystępować do Boga — korzystając z drogi, którą utorował ich Poprzednik (Heb 10:19-22).

(hebr. chacír).

Jeden ze składników pożywienia, za którym tęsknił na pustkowiu „mieszany tłum” wraz z Izraelitami (Lb 11:4, 5). Hebrajskie słowo chacír, przetłumaczone w Liczb 11:5 na „pory”, przypuszczalnie wywodzi się od tego