oraz w hasłach poświęconych każdemu z 70 potomków Noego.

Z czasem oczywiście doszło do wielu zmian. Jedne narody zostały wchłonięte przez sąsiadów albo zupełnie wyginęły (z powodu słabości, chorób czy wojen), natomiast na skutek migracji i wzrostu liczby ludności pojawiły się inne. Silny nacjonalizm czasami popychał ambitnych przywódców niektórych ludów do rozległych podbojów i podporządkowywania sobie słabszych narodów, wskutek czego powstawały wielkie mocarstwa światowe.

Ojciec narodów. Bóg polecił Abramowi (Abrahamowi) opuścić Ur i przenieść się do krainy, którą mu pokaże. Zapowiedział także, iż ‛uczyni z niego wielki naród’ (Rdz 12:1-4). Później rozszerzył tę obietnicę, mówiąc: „Zostaniesz ojcem rzeszy narodów. (...) I uczynię cię bardzo, bardzo płodnym, i rozkrzewię cię w narody, i od ciebie będą się wywodzić królowie” (Rdz 17:1-6). Zapowiedź ta rzeczywiście się spełniła. Syn Abrahama Ismael został ojcem „dwunastu naczelników według ich rodów” (Rdz 17:20; 21:13, 18; 25:13-16), a sześciu synów urodzonych przez Keturę dało początek jeszcze innym ludom (Rdz 25:1-4; 1Kn 1:28-33; Rz 4:16-18). Od Izaaka, który też był synem tego patriarchy, pochodzili Izraelici i Edomici (Rdz 25:21-26). Również w sensie duchowym Abraham stał się „ojcem wielu narodów”, gdyż ludzie różnej narodowości, m.in. członkowie zboru chrześcijańskiego w Rzymie, ze względu na swą wiarę i posłuszeństwo mogą nazywać go swym ojcem — jest bowiem „ojcem wszystkich, którzy wierzą” (Rz 4:11, 16-18; zob. IZRAEL 2).

Jak Bóg się zapatruje na narody. Bóg, jako Stwórca i Władca Wszechświata, ma prawo ustalać granice terytoriów poszczególnych narodów (jeśli jest to Jego wolą), jak to uczynił w wypadku Ammonu, Edomu i Izraela (Pwt 2:17-22; 32:8; 2Kn 20:6, 7; Dz 17:26). Narody nie mogą się równać z najwyższym i wzniosłym Bogiem, który góruje nad całą ziemią (Jer 10:6, 7). Są dla Niego niczym kropla z wiadra (Iz 40:15, 17). Dlatego kiedy złoszczą się i ‛pomrukują’ przeciwko Jehowie — jak wtedy, gdy doprowadziły do męczeńskiej śmierci Jezusa — Bóg tylko ‛śmieje się z nich i naigrawa’, niwecząc ich zuchwałe plany (Ps 2:1, 2, 4, 5; 33:10; 59:8; Dn 4:32b, 34, 35; Dz 4:24-28).

Choć Jehowa jest niezrównanie wielki i potężny, nikt nie ma podstaw, by Go oskarżyć o niesprawiedliwe traktowanie narodów. Bez względu na to, czy ma do czynienia z pojedynczym człowiekiem, czy z całym narodem, nigdy nie odstępuje od swych prawych zasad (Hi 34:29). Jeśli dany naród okazuje skruchę, tak jak niegdyś mieszkańcy Niniwy, to Bóg mu błogosławi (Jon 3:5-10). Natomiast jeśli postępuje niewłaściwie, Bóg sprowadza na niego zagładę, choćby nawet wcześniej zawarł z nim przymierze (Jer 18:7-10). Gdy naród zbacza na złą drogę, Jehowa posyła swych proroków z ostrzegawczym orędziem (Jer 1:5, 10; Eze 2:3; 33:7). Bóg nie jest stronniczy wobec nikogo — ani wielkiego, ani małego (Pwt 10:17; 2Kn 19:7; Dz 10:34, 35).

Kiedy więc całe narody odmawiają uznania Jehowy i okazania Mu posłuszeństwa, odrzucając Go w swych umysłach i sercach, On wykonuje na nich swe wyroki (Ps 79:6; 110:6; 149:7-9). Wydaje je na zagładę i ‛zawraca je do Szeolu’ (Ps 9:17; Iz 34:1, 2; Jer 10:25). Mówiąc obrazowo, przekazuje niegodziwe narody swemu Synowi (nazwanemu „Wiernym i Prawdziwym” oraz „Słowem Boga”), żeby je roztrzaskał (Obj 19:11-15; Ps 2:7-9; por. Obj 12:5).

Nowy naród: Izrael duchowy. Przez całe wieki Jehowa Bóg okazywał szczególne względy rodowitym Izraelitom i wielokrotnie posyłał do nich proroków, aby zawracali ten krnąbrny naród ze złej drogi. W końcu posłał własnego Syna, Jezusa Chrystusa, ale większość Żydów go odrzuciła. Dlatego Jezus oznajmił naczelnym kapłanom i faryzeuszom, którzy nie okazali wiary: „Królestwo Boże będzie wam zabrane, a dane narodowi wydającemu jego owoce” (Mt 21:33-43).

Apostoł Piotr wyraźnie wskazał, że ten nowy „naród” składa się z osób, które uznały Chrystusa Jezusa (1Pt 2:4-10). Odniósł do chrześcijan słowa pierwotnie skierowane do Izraelitów: „Jesteście ‚rodem wybranym, królewskim kapłaństwem, narodem świętym, ludem na szczególną własność’” (1Pt 2:9; por. Wj 19:5, 6). Wszyscy ci chrześcijanie uznawali Boga za Władcę, a Jego Syna za Pana i Chrystusa (Dz 2:34, 35; 5:32). Otrzymali ‛obywatelstwo w niebiosach’ (Flp 3:20) i zostali opieczętowani duchem świętym, co stanowiło zadatek ich niebiańskiego dziedzictwa (2Ko 1:22; 5:5; Ef 1:13, 14). Cieleśni Izraelici stali się narodem na mocy przymierza Prawa, natomiast „naród święty”, złożony z chrześcijan zrodzonych z ducha, powstał w wyniku zawarcia nowego przymierza (Wj 19:5; Heb 8:6-13). Z tych powodów określenie „naród święty” jest jak najbardziej stosowne.

Wylanie ducha świętego na ok. 120 uczniów Jezusa (wszyscy byli Żydami) w dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. stanowiło dowód, że Bóg darzy swą łaską ten nowy naród duchowy (Dz 1:4, 5, 15; 2:1-4; por. Ef 1:13, 14). Później, począwszy od r. 36, jego członkami mogli się też stać nieobrzezani poganie, którzy również otrzymywali ducha Bożego (Dz 10:24-48; Ef 2:11-20).

Głoszenie dobrej nowiny wszystkim narodom omówiono pod hasłem DOBRA NOWINA.

Gog i Magog. W Objawieniu 20:7, 8 powiedziano, że po Tysiącletnim Panowaniu Chrystusa Szatan „wyjdzie, by wprowadzić w błąd narody na czterech narożnikach ziemi, Goga i Magoga”. Najwyraźniej chodzi tu o „narody”, które się wyłonią w wyniku buntu przeciw władzy Chrystusa (zob. GOG 3).

Zobacz BRAMA.

Biblia wspomina o różnych pracach związanych z uprawą roli, ale nie opisuje dokładnie używanych do tego narzędzi. Zawarte w niej informacje w pewnym stopniu uzupełniają jednak wizerunki takich sprzętów utrwalone na zabytkach egipskich oraz przedmioty odnalezione w Egipcie i Palestynie. A proste narzędzia używane po dziś dzień na tamtych terenach są zapewne bardzo podobne do swych odpowiedników z czasów biblijnych.

Brona. Biblia nie wspomina o samej bronie, ale mówi o bronowaniu, które odróżnia od orki (Hi 39:10; Iz 28:24; Oz 10:11). Obecnie bronowanie służy głównie kruszeniu i wyrównywaniu gleby, choć niekiedy ma na celu także przykrycie nawozu czy zasianego ziarna lub zniszczenie chwastów. W czasach starożytnych chodziło głównie o rozbicie grud ziemi i jej wyrównanie; w tym celu najprawdopodobniej przeciągano po zaoranym polu obciążoną deską albo nieociosaną kłodą.

Kopaczka. Zapewne wykorzystywano ją do przekopywania i spulchniania ziemi. Została wymieniona wśród narzędzi, które w czasach Saula Izraelici chodzili naostrzyć do Filistynów (1Sm 13:20, 21). Odnalezione kopaczki z żelaza i miedzi przypominają nieco współczesne motyki.

Motyka. Służyła do usuwania chwastów i zapewne także do rozbijania grud ziemi. W niektórych proroctwach nawiązano do okopywania motyką winnicy (Iz 5:5, 6; 7:23-25).

Noże ogrodnicze. Biblia wspomina o tym narzędziu w związku z przycinaniem winorośli (Iz 18:5). Ponieważ mówi też o przekuciu włóczni na noże ogrodnicze i noży ogrodniczych na dzidy, można przypuszczać, że narzędzie to składało się z ostrza osadzonego w uchwycie i było podobne do sierpa (Iz 2:4; Jl 3:10).

Pług. W krajach biblijnych do dziś używa się gdzieniegdzie drewnianego pługa, który niewiele się zmienił od czasów starożytnych, o czym świadczą rysunki na starożytnych zabytkach i tabliczkach glinianych. Nie miał kół ani nie odwracał skiby; po prostu robił w ziemi bruzdę na głębokość 8—10 cm. Z metalu wykonywano tylko lemiesz (por. 1Sm 13:20; 1Kl 19:19, 21; Iz 2:4). Zasadniczą część pługa stanowił kij, do którego ów lemiesz był przymocowany. Miedziane i brązowe lemiesze, odnajdywane podczas wykopalisk na terenie Izraela, są na ogół mocno wyszczerbione od używania (zob. PŁUG, ORKA).

Sierp. Tego narzędzia używano głównie do żęcia zbóż, choć Biblia mówi też o zapuszczaniu sierpa podczas winobrania (Jl 3:13; Obj 14:18). Sierpy odnalezione w Palestynie są lekko zakrzywione. Niektóre wykonano z ostrych kawałków krzemienia, osadzonych za pomocą asfaltu w ramce z drewna lub kości. Znaleziono również żelazne ostrza sierpów, które mocowano w uchwycie przy użyciu nitów, trzpieni lub tulei.

Szufla do odwiewania. Prawdopodobnie była drewniana, a służyła do podrzucania wymłóconego ziarna, żeby wiatr mógł wywiać słomę i plewy (Mt 3:12).

Widły. Służyły do odwiewania ziarna (Iz 30:24; Jer 15:7) i podobnie jak w nowszych czasach zapewne były wykonane z drewna i miały kilka zagiętych zębów.

Wóz i sanie młockarskie. Były używane do wyłuskiwania ziaren z kłosów. Zapewne przypominały dwa urządzenia stosowane również dzisiaj w krajach biblijnych. Sanie młockarskie składają się z połączonych ze sobą drewnianych desek, z przodu lekko wygiętych do góry. Od spodu są do nich przymocowane ostre kamienie lub żelazne ostrza (por. 1Kn 21:23; Hi 41:30; Iz 41:15). Woźnica staje na saniach, by je dociążyć. Wóz młockarski jest wyposażony w siedzenie. Ma postać niskiej, prostokątnej ramy, w której osadzono równolegle dwa lub trzy walce obite żelazem (por. Iz 28:27, 28).

Hebrajskie słowo zéraʽ i greckie spérma, wielokrotnie występujące w Piśmie Świętym, oznaczają: a) nasiona roślin, b) ludzkie nasienie i c) potomstwo.

Nasiona roślin. Gospodarka Izraela opierała się głównie na rolnictwie, toteż w Biblii często jest mowa o sianiu, sadzeniu i żniwach. Pojawia się też wiele wzmianek o „nasieniu”, a pierwsza pochodzi z opisu trzeciego dnia stwarzania. Jehowa rozkazał: „Niech ziemia porośnie trawą, roślinami wydającymi nasienie, drzewami owocowymi rodzącymi według rodzaju swego owoc, w którym