natomiast brak jakichkolwiek śladów chowania zmarłych jest oczywistym dowodem, że pobliska okolica była niezamieszkana”. W skalistych zboczach wzgórz otaczających Jerozolimę odnaleziono mnóstwo grobowców (por. Iz 22:16). „Cmentarz synów ludu” („groby ludu pospolitego”, Bw) w dolinie Kidron to zapewne miejsce pochówku biedniejszej ludności (Jer 26:23; 2Kl 23:6). A na „garncarzowym polu” grzebano obcych (Mt 27:7; zob. AKELDAMA).

Mieszkańcy Izraela, w przeciwieństwie do Babilończyków, Greków czy Rzymian, rzadko kiedy poddawali zmarłych kremacji. Zwłoki Saula i jego synów spalono, ale ich kości potem pogrzebano (1Sm 31:8-13; zob. też Am 6:9, 10).

W Pismach Hebrajskich słowa kéwer („grobowiec”; Rdz 23:4) oraz kewuráh („grób”; Rdz 35:20) znaczą zupełnie co innego niż termin szeʼòl, który nie odnosi się do miejsca pochówku jednej lub kilku osób, lecz do powszechnego grobu ludzkości. Podobnie w Chrześcijańskich Pismach Greckich wyrazy táfos („grób”; Mt 27:61), mnéma („grobowiec”; Mk 15:46) i mnemeíon („grobowiec pamięci”; Łk 23:55) różnią się sensem od słowa háides, greckiego odpowiednika terminu szeʼòl (zob. GROBOWIEC PAMIĘCI; HADES; SZEOL).

Miejsca pochówku Dawida i innych królów. Apostoł Piotr, przemawiając w dniu Pięćdziesiątnicy, powiedział o królu Dawidzie: „I zmarł, i został pogrzebany, a jego grobowiec jest u nas po dziś dzień” (Dz 2:29). Oznaczałoby to, że w 33 r. n.e. wciąż jeszcze było znane miejsce pochowania Dawida.

Jak podano w 1 Królów 2:10, Dawid został pogrzebany w „Mieście Dawidowym”, gdzie najwidoczniej potem chowano królów Judy. O 12 spośród 20 następców Dawida napisano wyraźnie, że pogrzebano ich w Mieście Dawidowym, chociaż Jehorama, Joasza (Jehoasza) i Achaza nie złożono w „grobowcach królewskich” (2Kn 21:16, 20; 24:24, 25; 28:27). Wyrażenie „grobowce królewskie” nie oznaczało jednego grobu o wielu komorach, lecz raczej pewien obszar w obrębie Miasta Dawidowego, gdzie się mieściły groby królów. Króla Asę pochowano w „okazałym grobowcu, który dla siebie wykopał w Mieście Dawidowym” (2Kn 16:14), a o Ezechiaszu napisano, że „został pogrzebany na stoku wznoszącym się ku grobowcom synów Dawida” (2Kn 32:33). Trędowaty Uzzjasz wprawdzie spoczął „ze swymi praojcami, lecz na polu pogrzebowym, które należało do królów, gdyż mówiono: ‚Jest trędowaty’”. Wynikałoby stąd, iż jego stoczone chorobą ciało złożono w ziemi, a nie w grobowcu wyciosanym w skale (2Kn 26:23).

Jeśli chodzi o innych królów judzkich, to Manasses i Amon najwyraźniej byli pochowani gdzie indziej — „w ogrodzie Uzzy” (2Kl 21:18, 23, 26). Wierny król Jozjasz, syn Amona, spoczął „na cmentarzu swych praojców”, co może się odnosić albo do grobowców królewskich w Mieście Dawidowym, albo do miejsca pochówku Manassesa i Amona (2Kn 35:23, 24). Trzech królów zmarło na wygnaniu: Jehoachaz w Egipcie, a Jehojachin i Sedekiasz w Babilonie (2Kl 23:34; 25:7, 27-30). Jehojakimowi zgodnie z proroctwem Jeremiasza przypadł w udziale haniebny „pogrzeb osła”, gdyż jego zwłoki zostały „wyrzucone na skwar za dnia i na mróz nocą” (Jer 22:18, 19; 36:30).

Jedynym człowiekiem spoza rodu królewskiego, o którym wiadomo, że dostąpił zaszczytu pochowania „w Mieście Dawidowym wespół z królami”, był prawy arcykapłan Jehojada (2Kn 24:15, 16).

Położenie grobowców królewskich nie jest dzisiaj znane. Wzmianka o „Grobowcach Dawidowych” w Nehemiasza 3:16 oraz o „stoku wznoszącym się ku grobowcom synów Dawida” w 2 Kronik 32:33 może nasuwać przypuszczenie, że znajdowały się one na pd.-wsch. wzgórzu miasta, leżącym nad doliną Kidron. Na tym terenie znaleziono liczne ślady, które mogą być pozostałościami po starożytnych grobowcach wykutych w skale, o wejściach w postaci prostokątnych szybów. Trudno jednak o jednoznaczne rozstrzygnięcie, ponieważ w r. 70 n.e., a następnie w r. 135 miasto zrównano z ziemią. Prócz tego w jego pd. części Rzymianie urządzili kamieniołom. Wspomniane grobowce są więc bardzo zniszczone.

W pn. części dzisiejszej Jerozolimy mieści się mauzoleum Heleny, królowej Adiabeny, do którego przylgnęła myląca nazwa „Groby Królów”. W rzeczywistości zostało ono zbudowane dopiero w I w. n.e. i nie należy go mylić z miejscem pochówku królów wspominanym w Biblii.

‛Zwłoki ich królów’. W Ezechiela 43:7-9 Jehowa potępił dom Izraela i jego królów za to, że kalali Jego święte imię „swoją rozpustą oraz zwłokami swych królów po ich śmierci”. Następnie oznajmił: „Niech teraz zabiorą ode mnie daleko swą rozpustę oraz zwłoki swych królów, a przebywać będę pośród nich po czas niezmierzony”. Część komentatorów biblijnych wyciąga stąd wniosek, iż grzech Żydów polegał na pogrzebaniu niektórych królów w pobliżu świątyni. Wyrażenie „po ich śmierci”, występujące w wersecie 7, można znaleźć w ok. 20 manuskryptach i wydaniach Biblii hebrajskiej oraz w targumach. Natomiast tekst masorecki podaje w tym miejscu: „na ich wyżynach”, a grecka Septuaginta: „pośród nich”.

Nawet jeśli poprawne jest tutaj brzmienie „po ich śmierci”, trudno na tej podstawie twierdzić, iż któregokolwiek króla judzkiego pogrzebano niedaleko świątyni. Według Prawa zwłoki człowieka były nieczyste, więc pochowanie kogoś w sąsiedztwie świątyni stanowiłoby dla Boga zniewagę, a w dziejach królów nawet słowem nie wspomniano o tak jawnym i ciężkim naruszeniu świętości tego miejsca. Władcy, którym odmówiono pogrzebu w „grobowcach królewskich”, czyli w „grobowcach synów Dawida”, na pewno nie zostali wyróżnieni pochówkiem w pobliżu świątyni, lecz raczej złożono ich w znacznie mniej zaszczytnym miejscu.

Bliższa analiza Ezechiela 43:7-9 dowodzi, że we fragmencie tym jest mowa o bałwochwalstwie i że tak jak „rozpusta” ma tutaj głównie sens przenośny, tak też ‛zwłoki ich królów’ oznaczają martwe bożki czczone przez dom Izraela i jego królów. W Kapłańskiej 26:30 Jehowa tak ostrzegł Izraelitów przed skutkami nieposłuszeństwa: „Unicestwię wasze święte wyżyny i pościnam wasze kadzielnie, a wasze trupy rzucę na trupy waszych gnojowych bożków” (por. Jer 16:18; Eze 6:4-6). Z Pisma Świętego wynika, że takie bożki rzeczywiście znalazły się na terenie świątyni (Eze 8:5-17). Warto też zaznaczyć, iż niektóre z nich nazywano królami, gdyż odpowiednik wyrazu „król” wchodził w skład imienia Moloch (1Kl 11:7), Milkom (1Kl 11:5) oraz Malkam (Jer 49:1). Prorok Amos tak napisał o bożkach północnego królestwa: „I poniesiecie swego króla Sakkuta oraz Kewana, swe wizerunki, gwiazdę waszego boga, któregoście sobie uczynili” (Am 5:26). A zatem w omawianym wersecie chodzi raczej o potępienie bałwochwalstwa, a nie zbezczeszczenie poświęconego terenu przez pogrzebanie tam zwłok władców.

Ciemny otwór w barwnej tęczówce oka. Na skutek skurczów mięśni tęczówki źrenica zmienia swą wielkość, regulując dopływ światła do wnętrza oka. Światło przechodzi najpierw przez przejrzystą rogówkę, a następnie właśnie przez źrenicę dociera do soczewki.

W języku hebrajskim do źrenicy odnosi się zestawienie słowa ʼiszòn (Pwt 32:10; Prz 7:2) z wyrazem ʽájin („oko”), co dosłownie znaczy „człowieczek oka”, a także podobne zestawienie z wyrazem bat — „córka oka” (Lam 2:18). W Psalmie 17:8 dla położenia nacisku połączono te wyrażenia — dosłownie powiedziano: „człowieczek, córka oka” (ʼiszòn bat-ʽájin). Przypuszczalnie nawiązywało to do małego odbicia własnej osoby, które można zobaczyć w tej części czyjegoś oka.

Oko jest wyjątkowo delikatne i wrażliwe. Każdy natychmiast wyczuwa nawet najmniejszy włosek czy pyłek między powieką a gałką oczną. Należy chronić przezroczystą część oka (rogówkę) osłaniającą źrenicę, bo gdyby zbliznowaciała wskutek urazu albo zmętniała w następstwie choroby, mogłoby dojść do upośledzenia bądź utraty wzroku. Dlatego za pomocą wyrażenia „źrenica oka” Biblia bardzo sugestywnie, a zarazem subtelnie zachęca, by kogoś lub czegoś strzec szczególnie pilnie. Dotyczy to np. prawa Bożego (Prz 7:2). W Powtórzonego Prawa 32:10 w związku z ojcowską troską Boga o Izrael wspomniano, że strzeże On swojego ludu „jak źrenicy swego oka”. Również król Dawid modlił się, żeby Bóg go chronił i strzegł jak „źrenicy oka” (Ps 17:8). Pragnął, by w razie ataku wrogów Jehowa jak najszybciej stanął w jego obronie (por. Za 2:8, gdzie występuje hebr. bawát ʽájin, także tłumaczone na „źrenicę oka”) (zob. OKO).

Zobacz BRAMA.

Naturalny wypływ wody na powierzchnię ziemi (Wj 15:27) — w przeciwieństwie do studni i cystern, które zwykle kopano (Rdz 26:15); także to, co stanowi początek czegoś; to, skąd coś się wywodzi. Na „źródło” tłumaczy się dwa hebrajskie słowa: ʽájin (dosł. „oko”) oraz pokrewne maʽján. Ich greckim odpowiednikiem jest pegé. Źródła od czasu do czasu czyszczono