miasta, ale bezskutecznie. Wtedy (lub później) wojska Jozuego pokonały również króla Betel (Joz 7:2; 8:9, 12, 17; 12:9, 16). Odtąd było to miasto graniczne między terytoriami plemion Efraima i Beniamina. Wymieniono je jako przydzielone Beniaminitom, choć Biblia donosi, że do jego zdobycia przyczynił się dom Józefa (do którego należał Efraim) (Joz 16:1, 2; 18:13, 21, 22; Sdz 1:22-26). Od tamtej pory nie było już nazywane Luz.

W okresie sędziów „między Ramą a Betel w górzystym regionie Efraima” mieszkała prorokini Debora (Sdz 4:4, 5). Wydaje się też, że gdy wymierzano sprawiedliwość plemieniu Beniamina za zbrodnię popełnioną przez jego członków, w Betel tymczasowo znajdowała się Arka Przymierza. Przeniesiono ją z Szilo właśnie do tego miasta, ponieważ leżało ono znacznie bliżej miejsca bitwy, która rozegrała się pod Gibeą, jakieś 12 km na pd. od Betel (Sdz 20:1, 18, 26-28; 21:2).

Betel, podobnie jak Gilgal i Micpa, było celem corocznych wędrówek Samuela podejmowanych w celu sądzenia ludu. Wciąż też uważano je za miejsce wielbienia Jehowy (1Sm 7:16; 10:3). Od tego czasu aż do podziału królestwa (997 p.n.e.) wspomniano o nim tylko w związku z umieszczeniem tam przez króla Saula oddziału wojska w ramach przygotowań do walki z Filistynami (1Sm 13:2).

Pod panowaniem Jeroboama Betel, jedno z głównych miast królestwa północnego, niegdyś znane jako miejsce objawień prawdziwego Boga, stało się znanym ośrodkiem fałszywego kultu. Próbując powstrzymać swych poddanych od chodzenia do świątyni w Jerozolimie, Jeroboam wzniósł złote cielce i jednego umieścił w Dan, na pn. krańcu nowo powstałego królestwa izraelskiego, a drugiego właśnie w Betel, na jego pd. krańcu (1Kl 12:27-29). Betel, gdzie wybudowano „dom wyżyn” i ołtarz, gdzie obchodzono wymyślone święta i gdzie urzędowali kapłani spoza plemienia Lewiego, stało się symbolem rażącego odstępstwa od czystego wielbienia (1Kl 12:31-33). Jehowa Bóg nie zwlekał z wyrażeniem swej dezaprobaty — posłał do Betel „męża prawdziwego Boga” i za jego pośrednictwem ogłosił wyrok przeciwko ołtarzowi używanemu do kultu cielca. Rozpadnięcie się tego ołtarza było znakiem, że słowa proroka na pewno się spełnią. Jednak „mąż prawdziwego Boga” po odejściu z Betel dał się zwieść tamtejszemu staremu prorokowi; postąpił zgodnie z orędziem rzekomo przekazanym przez anioła, choć sprzecznym z wyraźnymi rozkazami Boga. Miało to dla niego tragiczne następstwa. Zabity przez lwa, został pochowany w Betel, w grobowcu owego starego proroka, który uznał to wszystko za świadectwo niezawodności słów Jehowy i poprosił, by jego również pochowano w tym samym grobowcu (1Kl 13:1-32).

Judzki król Abijasz na jakiś czas odebrał królestwu północnemu Betel (i inne miasta) (2Kn 13:19, 20), ale jak się wydaje, powróciło ono pod kontrolę królestwa izraelskiego najpóźniej za panowania Baaszy, który próbował umocnić Ramę, leżącą jeszcze dalej na pd. niż Betel (1Kl 15:17; 2Kn 16:1). Król Jehu wyplenił potem z Izraela kult Baala, jednak złote cielce w Betel i Dan pozostały (2Kl 10:28, 29).

Mimo iż w Betel dominował fałszywy kult, z Biblii wynika, że w czasach Eliasza i Elizeusza działała tam grupa proroków. Stamtąd też pochodzili chłopcy, którzy naśmiewali się z Elizeusza, co na skutek wyroku Bożego wielu z nich przypłaciło życiem (2Kl 2:1-3, 23, 24).

Pod koniec IX i w połowie VIII w. p.n.e. prorocy Amos i Ozeasz głosili orędzia Jehowy potępiające zepsucie religijne, którego ośrodkiem było Betel. Choć Ozeasz wymienił nazwę Betel (co znaczy „dom Boży”) tylko w związku z objawieniem się tam Boga wiernemu Jakubowi (Oz 12:4), najwyraźniej używał w odniesieniu do tego miasta i efektów praktykowanej w nim fałszywej religii określenia „Bet-Awen”, czyli „dom nikczemności [coś nikczemnego]” (Oz 4:15; 5:8). Ostrzegł, że kult cielca, któremu przewodzą kapłani cudzoziemskich bogów, stanie się dla bałwochwalczych Izraelitów powodem do żałoby, że tamtejsze wyżyny zostaną zniszczone, na ołtarzach wyrosną ciernie i osty, ludzie zaś, zagrożeni niewolą asyryjską, będą krzyczeć do gór: „Zakryjcie nas!”, a do wzgórz: „Padnijcie na nas!” (Oz 10:5-8; por. Łk 23:30; Obj 6:16). Podobnie wypowiadał się prorok Amos. Wykazał, że bez względu na to, jak często Izraelici składali ofiary na ołtarzach w Betel, ich gorliwe pielgrzymki do tego miejsca stanowiły występek, i ostrzegał, iż nie ujdą przed płonącym gniewem Jehowy (Am 3:14; 4:4; 5:5, 6). Odstępczy prorok Amacjasz, rozzłoszczony orędziem, które Amos głosił w samym Betel, oskarżył go o działalność wywrotową. Kazał mu wracać do Judy, skąd przyszedł, i tam prorokować, po czym rzekł: „Lecz w Betel nie wolno ci już dłużej prorokować, gdyż to jest sanktuarium króla i jest to dom królestwa” (Am 7:10-13).

Betel pozostawało ośrodkiem bałwochwalczego kultu aż do r. 740 p.n.e., gdy królestwo północne zostało podbite przez Asyrię. Dlatego po upływie przeszło stu lat Jeremiasz mógł powołać się na mieszkańców tego miasta jako na ostrzegawczy przykład tych, którzy ufali fałszywym bogom, a potem musieli się tego wstydzić (Jer 48:13). Jednakże w późniejszym okresie Betel nadal było ośrodkiem religijnym, gdyż król Asyrii posłał jednego z kapłanów przebywających na wygnaniu z powrotem do Izraela; miał on uczyć „religii Boga tej ziemi” sprowadzony tam lud, nękany przez lwy. Kapłan ten osiedlił się w Betel i pouczał ludzi, „jak mają się bać Jehowy”. Musiał to być kapłan złotego cielca, gdyż wprawdzie ludzie „zaczęli odczuwać bojaźń przed Jehową, ale oddawali cześć własnym bogom”; a zatem fałszywy, bałwochwalczy kult zainicjowany przez Jeroboama dalej istniał (2Kl 17:25, 27-33).

Stosownie do zapowiedzi Ozeasza złoty cielec z Betel został zabrany do króla Asyrii (Oz 10:5, 6), lecz ołtarz wzniesiony przez Jeroboama stał tam jeszcze w czasach judzkiego króla Jozjasza. W osiemnastym roku panowania (642 p.n.e.) lub nieco później król ten objął swą kampanią oczyszczania kraju z fałszywej religii także Betel i miasta Samarii. Zniszczył miejsce bałwochwalczego kultu w Betel, zaczynając od spalenia na ołtarzu kości z pobliskich grobowców i w ten sposób bezczeszcząc go zgodnie z proroctwem wypowiedzianym ponad trzy wieki wcześniej przez „męża prawdziwego Boga”. Jedynym grobowcem, który oszczędził, był grób „męża prawdziwego Boga”, tym samym więc nie naruszono kości pochowanego w nim starego proroka (1Kl 13:2, 29-32; 2Kl 22:3; 23:15-18).

Mężczyźni z Betel byli wśród Izraelitów, którzy powrócili z niewoli babilońskiej (Ezd 2:1, 28; Neh 7:32); miasto to zostało ponownie zasiedlone przez Beniaminitów (Neh 11:31). W czasach machabejskich ufortyfikował je syryjski wódz Bakchides (ok. 160 p.n.e.), a następnie zdobył rzymski wódz Wespazjan, który potem został cesarzem.

2. Jedno z miast, do których Dawid rozesłał dary po zwycięstwie nad Amalekitami (1Sm 30:18, 26, 27). Okoliczność, iż zaliczono je do „miejsc, po których chodził Dawid — on sam i jego ludzie”, zdaje się wskazywać na miejscowość zwaną gdzie indziej Betul lub Betuel, miasto Symeonitów na terytorium Judy (1Sm 30:31; Joz 19:1, 4; 1Kn 4:30; zob. BETUEL 2).

(„dom niziny”).

Miasto na terytorium plemienia Aszera (Joz 19:24, 27). Utożsamiane jest ze współczesnym Tall Mimas (Tel Bet ha-ʽEmeq), leżącym ok. 8 km na pn. wsch. od Akko. Pierwotna nazwa mogła się zachować w pobliskiej wiosce arabskiej ʽAmka, obecnie opuszczonej.

(„pistacja”).

Jedno z miast granicznych Aszera, wymienione tylko w Jozuego 19:25. Jego dokładne położenie pozostaje nieznane, podobnie jak szeregu innych miast z tej samej listy. Na ogół jednak jest utożsamiane z Chirbat Ibtin, leżącym na pd. skraju równiny Akko, ok. 17 km na pd. od Akko i 13 km na pd. wsch. od Hajfy.

(z hebr.; prawdopodobnie: „dom wczesnych fig”).

Miejsce, skąd w drodze do Jerozolimy Jezus posłał uczniów, by przyprowadzili mu źrebię osła, na którym potem tryumfalnie wjechał do miasta; było to 9 Nisan 33 r. n.e. (Mt 21:1, 2; Mk 11:1, 2; Łk 19:29, 30). Z wersetów tych wynika, że Betfage znajdowało się na Górze Oliwnej, niedaleko Jerozolimy, a także w pobliżu Betanii. Niektórzy uważają, że leżało na pd. wsch. od Betanii, po drugiej stronie doliny, w miejscu dzisiejszego Abu Dis, choć tradycja lokalizuje je na pd.-wsch. stoku Góry Oliwnej, w At-Tur, pomiędzy Betanią a Jerozolimą. Miejsce to znajduje się nieco poniżej jednego z najwyższych punktów Góry Oliwnej. Przed schodzącymi stamtąd ludźmi roztaczał się widok na całą Jerozolimę (por. Łk 19:37, 41).

Wzmianki w Talmudzie dotyczące Betfage wskazują, że uznawano je za granicę strefy sabatowej wokół Jerozolimy (Talmud Babiloński, Menachot 78b; por. Dz 1:12, przyp. w NW).

(„dom kamiennego muru”).

Określenie występujące w rodowodach plemienia Judy (1Kn 2:50, 51). Ponieważ nie jest to raczej imię, niektórzy uczeni uważają je za nazwę jakiejś miejscowości w Judzie. Niewykluczone, że chodzi o Geder, którego król był jednym z władców pokonanych przez Jozuego po zach. stronie Jordanu (Joz 12:13).

(„dom odstawionego od piersi” [lub „dom należycie potraktowanego]”).

Miasto występujące w wypowiedzi Jehowy przeciw Moabowi. Wymieniono je wraz z Dibonem i innymi miastami „równinnej krainy” moabskiej (Jer 48:21, 23). Na ogół jest utożsamiane z Dżumail na płaskowyżu moabskim, ok. 13 km na wsch. od Dibonu (Dibanu). Z odnalezionych śladów wynika, że na tych terenach leżących na pn. brzegu Arnonu prowadzono w starożytności intensywną gospodarkę rolną.

Zobacz GILGAL 1.

(„dom winnicy”).

Miejsce blisko Jerozolimy, wspomniane przez Jeremiasza jako dogodny punkt do podniesienia sygnału ogniowego ostrzegającego o nadciąganiu z pn. wojsk przeciwnika (Jer 6:1). W czasach po niewoli