trafne porównanie, gdyż według Prawa Mojżeszowego żaby były nieczyste i nie nadawały się na pokarm (Kpł 11:12).

Zobacz SKRUCHA.

Mieszkańcy Bliskiego Wschodu na ogół bardzo otwarcie uzewnętrzniali swój żal, co potwierdzają znajdujące się w Piśmie Świętym wzmianki o obchodzeniu żałoby. Jedna z ksiąg biblijnych, Lamentacje, to w całości utwór żałobny, wyrażający ubolewanie nad losem Jerozolimy.

Powody. W żalu lub żałobie pogrążano się na dowód skruchy (Neh 9:1, 2; Jon 3:5-9), w obliczu niebezpieczeństwa (Est 4:3; Jer 6:26; Am 5:16, 17) albo w jakiejś tragicznej sytuacji (Jl 1:5-14). Oczywiście najczęściej ludzie smucili się z powodu czyjejś śmierci. Gdy stracili bliskiego krewnego, przez pewien czas obchodzili żałobę (Rdz 23:2; 27:41; 37:33-35), a szczególnie głęboko przeżywali śmierć rodziców lub jedynaka (Ps 35:14; Am 8:10; Za 12:10). Żałoba po śmierci przywódcy narodu trwała od 7 do 30 dni (Lb 20:29; Pwt 34:8; 1Sm 31:8, 12, 13). Egipcjanie opłakiwali zmarłego Jakuba, ojca Józefa, przez 70 dni, a potem jeszcze przez 7 dni odprawiano obrzędy żałobne w Kanaanie (Rdz 50:3-11).

Jak wyrażano żal. W przystępie smutku ludzie głośno lamentowali i płakali, oszpecali się, pościli albo powstrzymywali się od wykonywania codziennych czynności. Nieraz gorzko płacząc, zawodzili i wznosili donośne okrzyki (2Sm 1:11, 12; Est 4:1). Poza tym bili się w piersi (Iz 32:11, 12; Nah 2:7; Łk 8:52), rozdzierali szaty (Sdz 11:35; 2Kl 22:11, 19), posypywali głowę popiołem czy prochem i zakładali na siebie wór (2Sm 13:19; 2Kl 6:30; Hi 2:11, 12), zdejmowali sandały, nakrywali głowę lub zasłaniali twarz (2Sm 15:30; 19:4), obcinali bądź wyrywali sobie włosy albo golili brodę (Hi 1:20; Ezd 9:3; Jer 41:5), a niektórzy na wzór pogan robili sobie nacięcia na ciele (Jer 16:6; 47:5). Czasami osoba pogrążona w żałobie nie tylko nie jadła, lecz także nie nacierała się oliwą ani nie prała szat (2Sm 14:2; 19:24; Dn 10:2, 3), leżała na ziemi bądź siedziała w popiele (2Sm 13:31; Hi 2:8; Iz 3:26).

Niektórzy układali pieśni żałobne (2Sm 1:17-27; 3:33, 34; 2Kn 35:25). Do pewnego rodzaju takiej pieśni odnosi się hebrajskie słowo sziggajòn, które występuje w nagłówku Psalmu 7 oraz w Habakuka 3:1. Jest to niezwykle ekspresyjny utwór utrzymany w smutnym nastroju, charakteryzujący się nagłymi zmianami rytmu. Cechy te można zauważyć w obu wspomnianych fragmentach (Ps 7; Hab 3:2-19). Opisy niebezpieczeństw przeplatają się tam z żarliwymi błaganiami, wypowiedziami pełnymi emocji, a także wzmiankami o późniejszym ‛radowaniu się w Jehowie’.

Niekiedy na pogrzeby wynajmowano zawodowe płaczki oraz muzyków, którzy grali żałobne melodie (Jer 9:17, 18; Mt 9:23); w czasach ziemskiej służby Jezusa ich zachowanie naśladowały małe dzieci bawiące się na placach (Mt 11:16, 17). Utwory żałobne najczęściej wygrywano na fletach lub piszczałkach (Jer 48:36; Mt 9:23; zob. J. Flawiusz, Wojna żydowska, III, IX, 5 [437]).

Po pogrzebie kobiety miały zwyczaj odwiedzać grób, by tam opłakiwać zmarłego (Jn 11:31). Jak się wydaje, w trakcie żałoby przygotowywano okolicznościowy posiłek, który czasem przybierał postać uczty żałobnej (Jer 16:5, 7; Oz 9:4).

Zakazy związane z żałobą. Zdarzało się, że sługom Bożym zabraniano obchodzenia żałoby po śmierci pewnych osób, np. potępionych niegodziwców (Kpł 10:1, 2, 6). Prorokowi Ezechielowi przykazano, by w żaden sposób nie uzewnętrzniał żalu po stracie żony. Miało to stanowić znak dla przebywających z nim w Babilonie Izraelitów, że gdy Bóg wykona wyrok na niewiernej Jerozolimie, będą tak zszokowani, iż nie okażą swego żalu (Eze 24:15-24). Podobne wskazówki otrzymał też Jeremiasz (Jer 16:5-13).

Prawo Mojżeszowe zabraniało pewnych zwyczajów żałobnych, m.in. robienia sobie nacięć na ciele i ‛łysiny na czołach’ (Pwt 14:1; Kpł 19:28) oraz niestosownego korzystania z dziesięcin w związku ze zmarłymi (Pwt 26:12-14). Kapłani mogli obchodzić żałobę po niektórych bliskich krewnych, ale arcykapłanowi nie wolno było tego robić (Kpł 21:1-6, 10-12).

Czas na wyrażanie żalu. Jak oznajmiono w Kaznodziei 3:1, 4, jest „czas płaczu i czas śmiechu; czas lamentowania i czas pląsania”. Ponieważ wszyscy ludzie podlegają śmierci, „serce mądrych jest w domu żałoby”, a nie w domu biesiadnym (Kzn 7:2, 4; por. Prz 14:13). Osoba mądra woli raczej skorzystać z możliwości wyrażenia komuś współczucia i pokrzepienia go, niż szukać wtedy rozrywki. Dzięki temu nie zapomina o własnej śmiertelności i zachowuje odpowiednie nastawienie serca wobec Stwórcy.

Pismo Święte wymienia uzasadnione powody do okazywania żalu. Należy do nich: śmierć kogoś bliskiego (Rdz 42:38; 44:31), obrzydliwe, zniesławiające Boga praktyki religii fałszywej, nad którymi