powstrzymywać się od nieczystych pokarmów, przestrzegać sabatu i regularnie się modlić. Król Dariusz i inni dobrze wiedzieli, że należący do zesłańców Daniel ‛niezachwianie służy’ swemu Bogu. Nawet kiedy wprowadzono rozporządzenie zabraniające pod karą śmierci zanoszenia próśb do kogokolwiek poza królem, Daniel „trzy razy dziennie padał na kolana i się modlił, i zanosił wysławiania przed obliczem swego Boga, jak to regularnie czynił poprzednio” (Dn 6:4-23). Takie wierne praktykowanie religii prawdziwej, choć w ograniczonej mierze, pozwoliło wygnańcom zachować tożsamość narodową. Z pożytkiem dla siebie mogli również dostrzec różnicę między prostotą czystego wielbienia Jehowy a wystawnym, materialistycznym bałwochwalstwem Babilonu. Oczywiście korzystny wpływ wywierała też na nich obecność proroków Jehowy, Ezechiela i Daniela (Eze 8:1; Dn 1:6; 10:1, 2).

Kiedy w społecznościach Żydów zesłanych do Medii, Persji i Babilonii zaczęły powstawać synagogi, rosło zapotrzebowanie na odpisy świętych Pism. Ezdrasz był „biegłym przepisywaczem w dziedzinie Prawa Mojżeszowego”, z czego wynika, iż z Judy zabrano odpisy Prawa Jehowy, z których potem sporządzano kopie (Ezd 7:6). Zbiór tych cennych zwojów należących do wcześniejszych pokoleń niewątpliwie obejmował też Księgę Psalmów, chociaż zapewne Psalm 137, a być może także 126, powstał w okresie niewoli lub krótko po niej. Sześć tzw. psalmów Hallelu (Ps 113-118) śpiewano podczas wielkich obchodów Paschy po powrocie ostatka z Babilonu.

Odrodzenie i diaspora. Babilońska polityka bezpowrotnych deportacji nie dawała nadziei na wyzwolenie z niewoli. Egipt, od którego Izrael oczekiwał niegdyś wsparcia, nie mógł pomóc ani militarnie, ani w żaden inny sposób, a pozostałe narody były albo równie bezradne, albo wręcz wrogo nastawione do Żydów. Podstawę do nadziei mogły stanowić jedynie prorocze obietnice Jehowy. Setki lat wcześniej Mojżesz, a potem Salomon, mówili o odrodzeniu, które miało nastąpić po niewoli (Pwt 30:1-5; 1Kl 8:46-53). Inni prorocy również zapowiadali powrót z wygnania (Jer 30:10; 46:27; Eze 39:25-27; Am 9:13-15; Sof 2:7; 3:20). Izajasz w ostatnich 18 rozdziałach swego proroctwa (49-66) doprowadził temat odrodzenia aż do wspaniałego finału. Mylili się jednak fałszywi prorocy, którzy obiecywali rychłe uwolnienie, a każdy, kto im ufał, srodze się zawiódł (Jer 28:1-17).

Okazało się, że to wierny Jeremiasz podał rzeczywistą długość okresu spustoszenia Jerozolimy i Judy — 70 lat, po których miało nastąpić odrodzenie (Jer 25:11, 12; 29:10-14; 30:3, 18). Dzięki temu Daniel w pierwszym roku Dariusza Meda ‛rozpoznał na podstawie ksiąg liczbę lat — co do których słowo Jehowy doszło do proroka Jeremiasza — na dopełnienie się spustoszeń Jerozolimy, mianowicie lat siedemdziesiąt’ (Dn 9:1, 2).

Ilu wygnańców powróciło z Babilonu do Jerozolimy w 537 roku p.n.e.?

Na początku 537 r. p.n.e. perski król Cyrus II wydał dekret zezwalający jeńcom na powrót do Jerozolimy i odbudowę świątyni (2Kn 36:20, 21; Ezd 1:1-4). Wkrótce podjęto przygotowania. Pod przewodnictwem namiestnika Zerubbabela i arcykapłana Jeszui „synowie Wygnania” (Ezd 4:1) w liczbie 42 360 mężczyzn oraz 7537 niewolników i śpiewaków odbyli czteromiesięczną podróż. Przypis w szóstym wydaniu przekładu Biblii dokonanego przez I. Leesera sugeruje, że całkowita liczba powracających, razem z kobietami i dziećmi, sięgała ok. 200 000. W siódmym miesiącu, jesienią, repatrianci byli już osiedleni w swoich miastach (Ezd 1:5 do 3:1). Dzięki kierownictwu Bożemu została zachowana królewska linia rodowa, prowadząca od Dawida do Chrystusa przez Jehojachina (Jechoniasza) i Zerubbabela. A poprzez Jehocadaka i jego syna Jeszuę utrzymała się też ciągłość rodu arcykapłanów z plemienia Lewiego (1Kn 6:15; Ezd 3:2, 8; Mt 1:11-16).

Z czasem do Palestyny wrócili kolejni wygnańcy. W 468 r. p.n.e. Ezdraszowi towarzyszyło ponad 1750 osób, przy czym liczba ta najwyraźniej obejmowała tylko dorosłych mężczyzn (Ezd 7:1 do 8:32). Szereg lat później Nehemiasz przynajmniej dwa razy odbył podróż z Babilonu do Jerozolimy, ale nie wiadomo, ilu Żydów wtedy z nim wróciło (Neh 2:5, 6, 11; 13:6, 7).

Niewola położyła kres podziałowi na Judę i Izrael. Kiedy zdobywcy deportowali wygnańców, ich pochodzenie plemienne nie miało znaczenia. „Synowie Izraela i synowie Judy są razem ciemiężeni” — rzekł Jehowa (Jer 50:33). Gdy w 537 r. p.n.e. przybyła pierwsza grupa repatriantów, byli wśród nich przedstawiciele wszystkich plemion izraelskich. Później, z okazji zakończenia odbudowy świątyni, złożono ofiarę z 12 kozłów, „według liczby plemion Izraela” (Ezd 6:16, 17). Takie ponowne zjednoczenie po niewoli zapowiadały proroctwa. Jehowa obiecał m.in.: „Izraela zaś przyprowadzę z powrotem” (Jer 50:19). Poza tym oznajmił: „Przyprowadzę z powrotem jeńców judzkich i jeńców izraelskich i odbuduję ich, tak jak na początku” (Jer 33:7). Połączenie dwóch lasek w jedną, opisane w Księdze Ezechiela (37:15-28), wskazywało, że ludzie z obu królestw znowu staną się jednym narodem. Izajasz przepowiedział, że Jezus Chrystus będzie kamieniem potknięcia „dla obu domów Izraela”, co wcale nie oznaczało, że Jezus (albo 12 uczniów, których rozesłał podczas trzeciej podróży po Galilei) będzie musiał odwiedzać osiedla w dalekiej Medii, by głosić potomkom Izraelitów z północnego królestwa (Iz 8:14; Mt 10:5, 6; 1Pt 2:8). Prorokini Anna, działająca w Jerozolimie w okresie narodzin Jezusa, pochodziła z plemienia Aszera, które niegdyś należało do tamtego królestwa (Łk 2:36).

W drogę powrotną do Jerozolimy nie wyruszyli z Zerubbabelem wszyscy Żydzi, lecz „tylko ostatek” (Iz 10:21, 22). Spośród powracających mało kto widział poprzednią świątynię. Wielu mogło zrezygnować z trudnej podróży ze względu na podeszły wiek. Inni woleli zostać, mimo że warunki fizyczne nie stanowiły dla nich przeszkody. Niejeden zapewne przez te lata jakoś się urządził i nie chciał zmieniać miejsca zamieszkania. Ludzie, dla których odbudowa świątyni Jehowy nie stanowiła sprawy pierwszoplanowej, nie byli skłonni wybrać się w niebezpieczną podróż i narażać się na niepewną przyszłość. Jeszcze mniej powodów do powrotu mieli ci, którzy odstąpili od wiary.

Część narodu żydowskiego pozostała więc rozproszona i przylgnęło do niej określenie „diaspora” (gr. diasporá: „rozproszenie”). W V w. p.n.e. kolonie żydowskie istniały we wszystkich 127 prowincjach imperium perskiego (Est 1:1; 3:8). Niektórzy potomkowie wygnańców piastowali nawet wysokie urzędy, jak np. Mardocheusz i Estera za panowania perskiego króla Aswerusa (Kserksesa I) albo Nehemiasz, który był królewskim podczaszym Artakserksesa I (Neh 1:11; Est 9:29-31; 10:2, 3). Kiedy Ezdrasz zestawiał księgi Kronik (ok. 460 p.n.e.), napisał, że wielu żyjących w rozproszeniu po różnych miastach na Wschodzie ‛pozostaje tam po dziś dzień’ (1Kn 5:26). Gdy wyłoniło się imperium greckie, Aleksander Wielki sprowadził Żydów do Aleksandrii, nowo założonego miasta w Egipcie, gdzie nauczyli się mówić po grecku. Właśnie tam w III w. p.n.e. rozpoczęto tłumaczenie Pism Hebrajskich na język grecki i tak powstał przekład zwany Septuagintą. Wojny między Syrią a Egiptem sprawiły, że sporo Żydów przeniosło się do Azji Mniejszej lub do Egiptu. Po zdobyciu Jerozolimy w 63 r. p.n.e. Pompejusz uprowadził pewną liczbę Żydów do Rzymu w charakterze niewolników.

Znaczne rozproszenie Żydów po całym imperium rzymskim przyczyniło się do szybkiego rozprzestrzenienia chrystianizmu. Jezus Chrystus ograniczył swą służbę kaznodziejską do terenu Izraela, ale uczniom polecił, by rozszerzyli swą działalność i dotarli „aż do najodleglejszego miejsca na ziemi” (Dz 1:8). W 33 r. n.e. na święto Pięćdziesiątnicy przybyli do Jerozolimy Żydzi z różnych stron imperium rzymskiego — Partii, Medii, Elamu, Mezopotamii, Kapadocji, Pontu, okręgu Azji, Frygii, Pamfilii, Egiptu, Libii, Krety, Arabii i Rzymu — a chrześcijanie zrodzeni z ducha opowiadali im o Jezusie w ich własnych językach. Tysiące przyjęło nową wiarę i potem wróciło do swych krajów (Dz 2:1-11). W większości miast odwiedzanych przez Pawła znajdowały się synagogi, gdzie mógł swobodnie przemawiać do Żydów żyjących w diasporze. W Listrze spotkał Tymoteusza, którego matka była Żydówką. Kiedy ok. 50 r. n.e. dotarł do Koryntu, poznał tam Akwilasa i Pryscyllę, którzy niedawno sprowadzili się z Rzymu (Dz 13:14; 14:1; 16:1; 17:1, 2; 18:1, 2, 7; 19:8). Ponieważ dużo Żydów mieszkało w Babilonie i jego okolicach, Piotr udał się tam w celu kontynuowania służby „na rzecz obrzezanych” (Gal 2:8; 1Pt 5:13). Ta społeczność żydowska w rejonie Babilonu stanowiła główny ośrodek judaizmu jeszcze długo po zburzeniu Jerozolimy w r. 70 n.e.

Hebrajskie i greckie odpowiedniki wyrazów „niewolnik” lub „sługa” nie odnoszą się wyłącznie do człowieka, który należy do kogoś innego. Hebrajskie słowo ʽéwed może oznaczać ludzi będących czyjąś własnością (Rdz 12:16; Wj 20:17), ale też poddanych króla (2Sm 11:21; 2Kn 10:7), podbite ludy płacące daninę (2Sm 8:2, 6) oraz ludzi pełniących służbę dla króla, np. podczaszych, piekarzy, marynarzy, dowódców wojskowych, doradców itp., bez względu na to, czy należą do jakiegoś właściciela, czy są ludźmi wolnymi (Rdz 40:20; 1Sm 29:3; 1Kl 9:27; 2Kn 8:18; 9:10; 32:9). Kiedy Hebrajczyk chciał okazać szacunek rozmówcy, czasami nie mówił w pierwszej osobie, lecz nazywał siebie jego sługą (ʽéwed) (Rdz 33:5, 14; 42:10, 11, 13; 1Sm 20:7, 8). Określenie ʽéwed odnoszono także do ogółu sług, czyli czcicieli, Jehowy (1Kl 8:36; 2Kl 10:23) oraz do Jego szczególnych przedstawicieli, takich jak Mojżesz (Joz 1:1, 2; 24:29; 2Kl 21:10). Czasami sługą Boga nazywano również kogoś, kto co prawda nie czcił Jehowy, ale dokonywał czynów zgodnych z Jego wolą, np. króla Nebukadneccara (Jer 27:6).

Greckim odpowiednikiem hebrajskiego ʽéwed jest doúlos. Wyrazem tym określano osoby będące czyjąś własnością (Mt 8:9; 10:24, 25; 13:27), oddanych sług Boga i Jego Syna Jezusa Chrystusa