50:13). Rejon ten jest dobrze nawodniony przez liczne źródła. Za czasów Abrahama w Mamre rósł gaj wielkich drzew, gdzie patriarcha ten zbudował ołtarz dla Jehowy (Rdz 13:18). Przed zagładą Sodomy i Gomory pod jednym z takich drzew ugościł aniołów (Rdz 18:1-8). Tutaj też usłyszał obietnicę Jehowy, że Sara urodzi mu syna (Rdz 18:9-19). Z jakiegoś pobliskiego miejsca miał widok aż na leżącą w dole Sodomę i zobaczył gęsty dym unoszący się po ognistej zagładzie jej okolic (Rdz 19:27-29).

Na terenie utożsamianym dziś z Mamre już od czasów Flawiusza otacza się szacunkiem duże drzewa (w większości dęby). Na przestrzeni wieków wznoszono tu różne sanktuaria, na ogół poświęcone staremu drzewu, pod którym podobno Abraham rozmawiał z aniołami. Takie miejsce wskazane przez tradycję Herod Wielki otoczył kamiennym murem. Kiedy w IV w. n.e. zawitała w te strony teściowa cesarza Konstantyna, ten rozkazał wznieść tam bazylikę. W późniejszym czasie muzułmańscy zdobywcy także darzyli to miejsce czcią.

(od rdzenia oznaczającego: „spocząć; osiąść”).

1. Potomek Seira poprzez Szobala (Rdz 36:20, 23; 1Kn 1:38, 40).

2. Miejscowość, do której w nieustalonym czasie zostali uprowadzeni pewni „synowie Echuda” (1Kn 8:6). Zdaniem niektórych może to być Al-Malha (Manachat), leżące jakieś 6 km na zach. pd. zach. od Wzgórza Świątynnego w Jerozolimie.

(„[z; należący do] Manachat”).

Judejczycy, którzy najprawdopodobniej stanowili część mieszkańców Manachat, potomkowie Kaleba i Salmy (1Kn 2:50, 51, 54; 8:6). Zdaniem niektórych Menuchot z 1 Kronik 2:52 to właśnie Manachatyci.

(gr. forma hebr. imienia Menachem: „pocieszyciel”).

Jeden z proroków i nauczycieli w zborze w Antiochii. Kształcił się z Herodem (Antypasem), władcą okręgu (Dz 13:1).

(„ten, kto pozwala zapomnieć”).

1. Pierworodny syn Józefa i wnuk Jakuba. Gdy Józef został zarządcą żywności w Egipcie, faraon dał mu za żonę Asenat, córkę Potifery, kapłana z On, a ona urodziła mu dwóch synów: Manassesa i Efraima. Nadając swemu pierworodnemu imię Manasses, Józef oświadczył: „Bóg pozwolił mi zapomnieć o wszelkiej mej udręce i o całym domu mego ojca” (Rdz 41:45, 50-52).

Gdy Jakub błogosławił Manassesa i Efraima, świadomie położył swoją prawą rękę na głowie Efraima, a lewą na głowie Manassesa, wyróżniając tym samym młodszego z braci (Rdz 48:13-20). W ten sposób wskazał, że Efraim stanie się większy niż Manasses.

Manasses miał synów z syryjskiej nałożnicy (1Kn 7:14), a Józef przed śmiercią zobaczył jeszcze jego wnuków, synów Machira (Rdz 50:22, 23).

2. Plemię izraelskie wywodzące się od syna Józefa Manassesa; tworzyło je siedem rodów plemiennych. Rok po wyjściu z Egiptu liczba zdolnych do służby wojskowej mężczyzn powyżej 20 roku życia wynosiła w tym plemieniu 32 200 (Lb 1:34, 35). Niewątpliwie należał do nich Gaddi, jeden z dziesięciu zwiadowców, którzy przynieśli złe wieści o Ziemi Obiecanej (Lb 13:1, 2, 11, 25-33). Gdy niemal 40 lat później przeprowadzono drugi spis ludności, liczba mężczyzn z tego plemienia wzrosła do 52 700 i przewyższyła liczbę mężczyzn w plemieniu Efraima o 20 200 (Lb 26:28-34, 37). Kiedy więc Mojżesz mówił o „dziesiątkach tysięcy Efraima” i tylko o „tysiącach Manassesa”, najwyraźniej odnosiło się to do pomniejszej roli Manassesa w przyszłości (Pwt 33:17).

Na pustkowiu plemię Manassesa, którego naczelnikiem był Gamaliel, syn Pedahcura, obozowało po zach. stronie przybytku, razem z Efraimitami i Beniaminitami. Ten trójplemienny oddział wyruszał jako trzeci w kolejności (Lb 1:10, 16; 2:18-24; 7:54; 10:23).

Podboje po obu stronach Jordanu. Gdy Izraelici pokonali amoryckich królów Sychona i Oga, Mojżesz przydzielił zdobyte ziemie Rubenitom, Gadytom i połowie plemienia Manassesa pod warunkiem, że plemiona te pomogą w podbiciu terenów leżących na zach. od Jordanu (Lb 32:20-33; 34:14, 15; Pwt 29:7, 8). Wydaje się, że pn. część obszaru po wsch. stronie rzeki została zdobyta głównie przez Manassesytów, m.in. przez Jaira, Nobacha i „synów Machira”. Dlatego Mojżesz właśnie im przyznał ten region (Lb 32:39-42; Pwt 3:13-15; 1Kn 2:21, 22).

Później mężczyźni z „połowy plemienia Manassesa”, którzy już otrzymali swe dziedzictwo, przekroczyli Jordan i brali udział w podboju ziem leżących na zach. od rzeki (Joz 1:12-18; 4:12). Znaleźli się też wśród zgromadzonych przed górą Garizim, gdy Jozue „odczytał na głos wszystkie słowa prawa, błogosławieństwo i przekleństwo” (Joz 8:33, 34; Pwt 27:12). Pod wodzą Jozuego Izraelici zwyciężyli Kananejczyków; w ciągu ok. sześciu lat pokonali 31 królów (Joz 12:7-24). Chociaż pozostały jeszcze do zdobycia pewne obszary, Jozue przy pomocy arcykapłana Eleazara i wyznaczonych przez Boga przedstawicieli dziesięciu plemion (z plemienia Manassesa był to Channiel, syn Efoda) dokonał wtedy podziału ziemi na dziedziczne posiadłości (Lb 34:17, 23; Joz 13:1-7).

Dziedziczne terytorium. Ziemie, które połowa plemienia Manassesa otrzymała po wsch. stronie Jordanu, obejmowały Baszan i część Gileadu (Joz 13:29-31). Na pd. od nich znajdowało się terytorium Gada, a granicznym miastem było Machanaim (Joz 13:24-26, 30). Większą część tego obszaru stanowił płaskowyż, którego średnia wysokość wynosi ok. 610 m n.p.m. Tu leżało miasto Golan, jedno z sześciu miast schronienia, oraz inne miasto lewickie — Beesztera (Asztarot) (Joz 20:8, 9; 21:27; 1Kn 6:71).

Druga połowa plemienia Manassesa otrzymała dziedzictwo po zach. stronie Jordanu (Joz 17:2, 5). Graniczyło ono od pd. z Efraimem, od pn. zach. z Aszerem, od pn. wsch. z Issacharem, a od zach. z Morzem Śródziemnym. Granica między Efraimem i Manassesem biegła od Michmetat do Tappuachu, potem wzdłuż doliny potoku Kana i dochodziła do Morza Śródziemnego (por. Joz 16:5-8; 17:7-10). Na terytorium Manassesa znajdowały się miasta-enklawy Efraimitów, natomiast Manassesytom przydzielono miasta-enklawy (Bet-Szean, Ibleam, Dor, En-Dor, Taanach i Megiddo oraz ich zależne miejscowości) na terytoriach Issachara i Aszera (Joz 16:9; 17:11). Manassesytom nie udało się wypędzić z tych miast-enklaw Kananejczyków, ale z czasem narzucili im pracę przymusową (Joz 17:11-13; Sdz 1:27, 28; por. 1Kn 7:29). Dwa z tych miast, Taanach (Aner?) i Ibleam (Bileam lub Gat-Rimmon?), przypadły Lewitom z rodu Kehata (Joz 21:25, 26; 1Kn 6:70).

Dzieje. Po dokonaniu podziału ziemi Jozue pobłogosławił Rubenitów, Gadytów i „połowę plemienia Manassesa” oraz zachęcił ich, by dalej służyli Jehowie (Joz 22:1-8). Wtedy wyruszyli oni z Szilo nad Jordan i wybudowali nad rzeką ołtarz. Pozostałe plemiona uznały to za przejaw niewierności i buntu i w rezultacie omal nie doszło do wojny domowej. Konflikt udało się jednak zażegnać, ponieważ okazało się, że ołtarz wzniesiono nie po to, by składać na nim ofiary, lecz by przypominał o potrzebie dochowywania wierności Jehowie (Joz 22:9-31).

W późniejszym okresie Jehowa posłużył się sędzią Gedeonem z plemienia Manassesa, by wyzwolić Izraelitów spod ucisku Midianitów (Sdz 6:11-16, 33-35; 7:23; 8:22). Innym sędzią z tego plemienia najwyraźniej był Jefte. Pod jego wodzą Izraelici pokonali gnębiących ich Ammonitów (Sdz 11:1, 32, 33).

Za panowania Saula, pierwszego króla Izraela, Rubenici, Gadyci i Manassesyci mieszkający na wsch. od Jordanu odnieśli zdecydowane zwycięstwo nad Hagrytami i ich sprzymierzeńcami (1Kn 5:10, 18-22). Mniej więcej w tym samym czasie niektórzy Manassesyci, wśród nich waleczni wojownicy, zbiegli od Saula i przyłączyli się do Dawida (1Kn 12:19-21). Po śmierci Saula i jego następcy, Isz-Boszeta, 18 000 Manassesytów z zach. strony Jordanu oraz tysiące innych z drugiej strony rzeki przybyło do Hebronu, by ustanowić Dawida królem nad całym Izraelem (1070 p.n.e.) (1Kn 12:31, 37, 38).

Po latach śmiałe reformy religijne podjęte przez judzkiego króla Asę sprawiły, iż wielu Manassesytów, „widząc, że Jehowa, jego Bóg, jest z nim”, zbiegło z królestwa północnego (2Kn 15:8, 9). Podczas wielkiego zgromadzenia w 15 roku panowania Asy (963 p.n.e.) razem z innymi zawarli przymierze zobowiązujące ich do szukania Jehowy (2Kn 15:10, 12). Podobnie za rządów judzkiego króla Ezechiasza (745-717 p.n.e.) niektórzy Manassesyci ukorzyli się i przyjęli zaproszenie na Paschę zorganizowaną w Jerozolimie, chociaż wielu drwiło z posłańców króla. Ci, którzy zareagowali pozytywnie, uczestniczyli potem w niszczeniu przedmiotów bałwochwalczego kultu (2Kn 30:1, 10, 11, 18; 31:1).

Wcześniej (ok. 760 p.n.e.) Tiglat-Pileser (Tilgat-Pilneser) III uprowadził do niewoli Manassesytów żyjących po wsch. stronie Jordanu (1Kn 5:23-26). Wydaje się, że mniej więcej w tym okresie doszło do waśni między plemionami Efraima i Manassesa. Oba plemiona zjednoczyły się jednak przeciwko Judzie (Iz 9:20, 21).

Prawie sto lat po upadku dziesięcioplemiennego królestwa judzki król Jozjasz przeprowadził akcję niszczenia ołtarzy, kadzielni, świętych pali i wizerunków używanych do fałszywego kultu i objął nią także spustoszone miejsca na terytorium Manassesa oraz inne tereny poza Judą (od 648 p.n.e.). Król kazał również dokonać napraw w świątyni, a prace te były finansowane z darów przekazywanych przez Izraelitów z różnych plemion, m.in. Manassesa (2Kn 34:1-11).

Po powrocie z niewoli babilońskiej (537 p.n.e.) niektórzy Manassesyci zamieszkali w Jerozolimie (1Kn 9:1-3).