jak na początku” (Jer 33:7). Połączenie dwóch lasek w jedną, opisane w Księdze Ezechiela (37:15-28), wskazywało, że ludzie z obu królestw znowu staną się jednym narodem. Izajasz przepowiedział, że Jezus Chrystus będzie kamieniem potknięcia „dla obu domów Izraela”, co wcale nie oznaczało, że Jezus (albo 12 uczniów, których rozesłał podczas trzeciej podróży po Galilei) będzie musiał odwiedzać osiedla w dalekiej Medii, by głosić potomkom Izraelitów z północnego królestwa (Iz 8:14; Mt 10:5, 6; 1Pt 2:8). Prorokini Anna, działająca w Jerozolimie w okresie narodzin Jezusa, pochodziła z plemienia Aszera, które niegdyś należało do tamtego królestwa (Łk 2:36).

W drogę powrotną do Jerozolimy nie wyruszyli z Zerubbabelem wszyscy Żydzi, lecz „tylko ostatek” (Iz 10:21, 22). Spośród powracających mało kto widział poprzednią świątynię. Wielu mogło zrezygnować z trudnej podróży ze względu na podeszły wiek. Inni woleli zostać, mimo że warunki fizyczne nie stanowiły dla nich przeszkody. Niejeden zapewne przez te lata jakoś się urządził i nie chciał zmieniać miejsca zamieszkania. Ludzie, dla których odbudowa świątyni Jehowy nie stanowiła sprawy pierwszoplanowej, nie byli skłonni wybrać się w niebezpieczną podróż i narażać się na niepewną przyszłość. Jeszcze mniej powodów do powrotu mieli ci, którzy odstąpili od wiary.

Część narodu żydowskiego pozostała więc rozproszona i przylgnęło do niej określenie „diaspora” (gr. diasporá: „rozproszenie”). W V w. p.n.e. kolonie żydowskie istniały we wszystkich 127 prowincjach imperium perskiego (Est 1:1; 3:8). Niektórzy potomkowie wygnańców piastowali nawet wysokie urzędy, jak np. Mardocheusz i Estera za panowania perskiego króla Aswerusa (Kserksesa I) albo Nehemiasz, który był królewskim podczaszym Artakserksesa I (Neh 1:11; Est 9:29-31; 10:2, 3). Kiedy Ezdrasz zestawiał księgi Kronik (ok. 460 p.n.e.), napisał, że wielu żyjących w rozproszeniu po różnych miastach na Wschodzie ‛pozostaje tam po dziś dzień’ (1Kn 5:26). Gdy wyłoniło się imperium greckie, Aleksander Wielki sprowadził Żydów do Aleksandrii, nowo założonego miasta w Egipcie, gdzie nauczyli się mówić po grecku. Właśnie tam w III w. p.n.e. rozpoczęto tłumaczenie Pism Hebrajskich na język grecki i tak powstał przekład zwany Septuagintą. Wojny między Syrią a Egiptem sprawiły, że sporo Żydów przeniosło się do Azji Mniejszej lub do Egiptu. Po zdobyciu Jerozolimy w 63 r. p.n.e. Pompejusz uprowadził pewną liczbę Żydów do Rzymu w charakterze niewolników.

Znaczne rozproszenie Żydów po całym imperium rzymskim przyczyniło się do szybkiego rozprzestrzenienia chrystianizmu. Jezus Chrystus ograniczył swą służbę kaznodziejską do terenu Izraela, ale uczniom polecił, by rozszerzyli swą działalność i dotarli „aż do najodleglejszego miejsca na ziemi” (Dz 1:8). W 33 r. n.e. na święto Pięćdziesiątnicy przybyli do Jerozolimy Żydzi z różnych stron imperium rzymskiego — Partii, Medii, Elamu, Mezopotamii, Kapadocji, Pontu, okręgu Azji, Frygii, Pamfilii, Egiptu, Libii, Krety, Arabii i Rzymu — a chrześcijanie zrodzeni z ducha opowiadali im o Jezusie w ich własnych językach. Tysiące przyjęło nową wiarę i potem wróciło do swych krajów (Dz 2:1-11). W większości miast odwiedzanych przez Pawła znajdowały się synagogi, gdzie mógł swobodnie przemawiać do Żydów żyjących w diasporze. W Listrze spotkał Tymoteusza, którego matka była Żydówką. Kiedy ok. 50 r. n.e. dotarł do Koryntu, poznał tam Akwilasa i Pryscyllę, którzy niedawno sprowadzili się z Rzymu (Dz 13:14; 14:1; 16:1; 17:1, 2; 18:1, 2, 7; 19:8). Ponieważ dużo Żydów mieszkało w Babilonie i jego okolicach, Piotr udał się tam w celu kontynuowania służby „na rzecz obrzezanych” (Gal 2:8; 1Pt 5:13). Ta społeczność żydowska w rejonie Babilonu stanowiła główny ośrodek judaizmu jeszcze długo po zburzeniu Jerozolimy w r. 70 n.e.

Hebrajskie i greckie odpowiedniki wyrazów „niewolnik” lub „sługa” nie odnoszą się wyłącznie do człowieka, który należy do kogoś innego. Hebrajskie słowo ʽéwed może oznaczać ludzi będących czyjąś własnością (Rdz 12:16; Wj 20:17), ale też poddanych króla (2Sm 11:21; 2Kn 10:7), podbite ludy płacące daninę (2Sm 8:2, 6) oraz ludzi pełniących służbę dla króla, np. podczaszych, piekarzy, marynarzy, dowódców wojskowych, doradców itp., bez względu na to, czy należą do jakiegoś właściciela, czy są ludźmi wolnymi (Rdz 40:20; 1Sm 29:3; 1Kl 9:27; 2Kn 8:18; 9:10; 32:9). Kiedy Hebrajczyk chciał okazać szacunek rozmówcy, czasami nie mówił w pierwszej osobie, lecz nazywał siebie jego sługą (ʽéwed) (Rdz 33:5, 14; 42:10, 11, 13; 1Sm 20:7, 8). Określenie ʽéwed odnoszono także do ogółu sług, czyli czcicieli, Jehowy (1Kl 8:36; 2Kl 10:23) oraz do Jego szczególnych przedstawicieli, takich jak Mojżesz (Joz 1:1, 2; 24:29; 2Kl 21:10). Czasami sługą Boga nazywano również kogoś, kto co prawda nie czcił Jehowy, ale dokonywał czynów zgodnych z Jego wolą, np. króla Nebukadneccara (Jer 27:6).

Greckim odpowiednikiem hebrajskiego ʽéwed jest doúlos. Wyrazem tym określano osoby będące czyjąś własnością (Mt 8:9; 10:24, 25; 13:27), oddanych sług Boga i Jego Syna Jezusa Chrystusa