wonnościami wzmacnia i utrwala ich zapach.

(„kopiec świadectwa”).

Miejsce w górzystym regionie Gilead na wsch. od Jordanu, gdzie zawarli przymierze patriarchowie Jakub i Laban (Rdz 31:43-48). Właśnie wtedy, w r. 1761 p.n.e., nadano mu nazwę „Galeed”, od której prawdopodobnie pochodzi późniejsza nazwa tych okolic — „Gilead”.

Jakub, posłuszny poleceniu Bożemu, porzucił służbę u Labana, swego wuja i teścia (Rdz 28:2), i potajemnie opuścił Paddan-Aram. Wraz z żonami, dziećmi i całym dobytkiem przeprawił się przez Eufrat i wyruszył w kierunku ziemi Kanaan. Trzy dni później Laban w towarzystwie swoich „braci” udał się za nim w pościg na odległość siedmiu dni drogi i w końcu dogonił karawanę Jakuba w górach Gileadu, na pn. od doliny Jabboku (Rdz 31:17-25).

Jakub i Laban w pokojowy sposób rozstrzygnęli sporne kwestie, po czym zawarli ze sobą przymierze. Z tej okazji Jakub ustawił kamienny słup, a swym „braciom” polecił usypać kopiec z kamieni — być może w kształcie stołu — na którym później spożyto posiłek potwierdzający to przymierze. Nawiązując do owego kopca, Laban nadał temu miejscu aramejską (syryjską) nazwę „Jegar-Sahaduta”, a Jakub użył hebrajskiego odpowiednika „Galeed”. Laban rzekł: „Ten kopiec [hebr. gal] jest dzisiaj świadkiem [hebr. ʽed] między mną a tobą” (Rdz 31:44-48). Kopiec kamieni (oraz kamienny słup) miał stanowić świadectwo dla wszystkich przechodniów. Jak powiedziano w wersecie 49, był „Strażnicą [hebr. micpáh]” poświadczającą, że Jakub i Laban postanowili zachować pokój między swoimi rodzinami (Rdz 31:50-53). W późniejszych czasach podobnie używano kamieni w charakterze niemych świadków (Joz 4:4-7; 24:25-27).

Długi, wąski statek o niskich burtach napędzany jednym lub wieloma rzędami wioseł i używany głównie jako okręt wojenny.

Izajasz napisał w imieniu mieszkańców Jerozolimy: „Tam Majestatyczny, Jehowa, będzie dla nas miejscem rzek, szerokich kanałów. Nie popłynie po nim flota galer [dosł. „flota okrętów z wiosłami”] ani nie przepłynie go majestatyczny okręt. Bo Jehowa jest naszym Sędzią, Jehowa naszym Ustawodawcą, Jehowa naszym Królem; on nas wybawi” (Iz 33:21, 22). W przeciwieństwie do Babilonu i No-Amon (Nah 3:8) Jerozolima nie leżała nad wielką rzeką czy kanałami, które mogłyby ją chronić przed atakiem wrogów, ale ochronę zapewniał jej sam Jehowa. Symboliczne „rzeki” wybawienia Bożego były tak potężne, że gdyby silne wojska wrogów, wyobrażane przez flotę galer lub okazały okręt, wyruszyły przeciw Jerozolimie, zostałyby rozbite. Jehowa w obrazowy sposób zapewnił więc mieszkańców Jerozolimy, że jako jej Król zapewni im ochronę i wybawienie.

(„region; okręg” [od rdzenia: „toczyć; odtoczyć”]).

Pierwsza biblijna wzmianka o Galilei utożsamia ją z okolicą w górzystym regionie Naftalego, gdzie znajdowało się miasto schronienia Kedesz (Joz 20:7). W czasach Izajasza, jeśli nie wcześniej, Galilea obejmowała też terytorium Zebulona. Na jej terenie prawdopodobnie mieszkało sporo nie-Izraelitów i stąd określenie „Galilea narodów” (Iz 9:1). Jak sądzi część uczonych, 20 miast w Galilei, które król Salomon podarował Chiramowi, królowi Tyru, było zamieszkanych przez pogan (1Kl 9:10-13; zob. KABUL 2). Za panowania izraelskiego króla Pekacha (VIII w. p.n.e.) Galileę podbił król Asyrii Tiglat-Pileser III (2Kl 15:29).

Granice (MAPA, t. 2, s. 738). Granice Galilei zmieniały się z upływem czasu. Gdy miała największy obszar, zajmowała teren długości ok. 100 km i szerokości ok. 50 km; obejmowała wtedy pierwotne terytoria plemion Aszera, Issachara, Naftalego i Zebulona. Jednak w okresie ziemskiej służby Jezusa Chrystusa, gdy władcą Galilei był Herod Antypas (Łk 3:1), region ten miał tylko ok. 40 km ze wsch. na zach. i ok. 60 km z pn. na pd.

Południowa granica Galilei biegła od stóp góry Karmel przez równinę Jizreel (Ezdrelon) do Scytopolis (Bet-Szean) i potem do Jordanu; dalej na pd. leżała Samaria. Według żydowskiego historyka Józefa Flawiusza wsch. granicę Galilei stanowił Jordan, a także Morze Galilejskie i jezioro Chule (obecnie w znacznej części wyschnięte), choć być może była to granica umowna. Od pn. Galilea graniczyła z terytorium należącym do Tyru, które sięgało na pd. do dawnego miasta Kedesz (Kadasa) (Wojna żydowska, III, III, 1 [35-40]; II, XVIII, 1 [459]; IV, II, 3 [104, 105]). Na zach. leżały „ziemia Ptolemais” (Akko) i góra Karmel.

Ten podległy Rzymowi region w pn. Palestynie, po zach. stronie Jordanu, dodatkowo dzielił się na Galileę Górną i Dolną. Granica między nimi biegła od Tyberiady na zach. brzegu Morza Galilejskiego do pewnej miejscowości w pobliżu Ptolemaidy (Wojna żydowska, III, III, 1 [35]).

Warunki naturalne. W I w. n.e. przed wojną z Rzymem Galilea była krainą zamożną i gęsto zaludnioną. Wokół Jeziora Galilejskiego kwitło