choć niekoniecznie jest wyrazem bogobojności (por. Dz 27:1, 3; 28:1, 2). Na przykład życzliwość okazana człowiekowi z miasta Betel była w gruncie rzeczy zapłatą za udzielenie pewnej informacji (Sdz 1:22-25). Zdarzało się, że o praktyczny przejaw lojalnej życzliwości prosiła osoba, która wyświadczyła komuś przysługę, a teraz sama znalazła się w opłakanej sytuacji (Rdz 40:12-15). Niektórzy jednak zapominali o spłacie takiego długu wdzięczności (Rdz 40:23; Sdz 8:35). Jak powiada przysłowie, mnóstwo ludzi szczyci się swą lojalną życzliwością, lecz niewielu trwa wiernie w jej okazywaniu (Prz 20:6). Zarówno Saul, jak i Dawid pamiętali o doznanej lojalnej życzliwości (1Sm 15:6, 7; 2Sm 2:5, 6), a królowie izraelscy najwyraźniej byli z niej znani (1Kl 20:31) — być może przejawiali ją w większej mierze niż władcy pogańscy. Jednakże pewnego razu życzliwość Dawida źle zrozumiano i odrzucono (2Sm 10:2-4).

Według apostoła Pawła Prawo Mojżeszowe nie zostało ogłoszone dla ludzi prawych, lecz dla niegodziwych, m.in. „wyzutych z lojalnej życzliwości” (1Tm 1:9). Określenie to jest tłumaczeniem greckiego wyrazu anòsios, który może też znaczyć „nielojalni” (2Tm 3:2).

Niezasłużona życzliwość. W Chrześcijańskich Pismach Greckich ponad 150 razy występuje słowo cháris, różnie tłumaczone w zależności od kontekstu. Wszędzie zachowany jest podstawowy sens tego terminu, który kojarzy się z czymś miłym, ujmującym (Łk 4:22; 1Pt 2:19, 20). Czasami ma szersze znaczenie i określa życzliwy dar (1Ko 16:3; 2Ko 8:19) lub życzliwe dawanie (2Ko 8:4, 6). Kiedy indziej odnosi się do zasługi, podziękowań albo wdzięczności za czyjąś wyjątkową życzliwość (Łk 6:32-34; Rz 6:17; 1Ko 10:30; 15:57; 2Ko 2:14; 8:16; 9:15; 1Tm 1:12; 2Tm 1:3).

W bardzo wielu miejscach większość polskich przekładów Biblii oddaje cháris wyrazem „łaska”. Wyraz ten ma jednak rozmaite znaczenia i przeciętnemu czytelnikowi nie nasuwa skojarzeń kryjących się w słowie greckim. Na przykład w Biblii warszawskiej fragment wypowiedzi z Jana 1:14 brzmi: „Słowo ciałem się stało (...), pełne łaski i prawdy”. Co oznacza tutaj „łaska”? Czy chodzi o „względy”, o „przychylność”, o „wspaniałomyślność”, czy jeszcze o coś innego?

Jak podaje biblista R. C. Trench w swym dziele Synonyms of the New Testament (Londyn 1961, s. 158), cháris to „bezinteresowna przysługa, za którą nie oczekuje się wzajemności — a zatem słowo to słusznie może być używane w nowym znaczeniu [nadanym mu w pismach chrześcijańskich] (...), może wyrażać dobrowolną i całkowicie nieprzymuszoną życzliwość Boga wobec ludzi. Arystoteles, definiując (...) [cháris], kładzie główny nacisk właśnie na to, że jest przejawiana dobrowolnie, bezinteresownie, a jedyny jej motyw stanowi szczodrość oraz szczerość dającego”. Joseph H. Thayer wyjaśnia w swym leksykonie: „Słowo to [cháris] mieści w sobie myśl o życzliwości okazanej komuś, kto na nią nie zasłużył (...) pisarze NT używają go zwłaszcza w odniesieniu do życzliwości, za sprawą której Bóg darzy łaską nawet ludzi jej niegodnych, przebacza winy grzesznikom i zachęca ich, by zabiegali o wieczyste zbawienie poprzez Chrystusa” (A Greek-English Lexicon of the New Testament, 1889, s. 666). Termin cháris jest ściśle spokrewniony z innym greckim wyrazem, chárisma, o którym William Barclay napisał: „Podstawowa myśl kryjąca się w tym słowie to wspaniałomyślny i niezasłużony dar, coś, co zostało dane człowiekowi, który na to nie zasłużył ani nie zapracował” (A New Testament Wordbook, 1956, s. 29; por. 2Ko 1:11, Int).

Kiedy słowo cháris jest użyte w takim właśnie znaczeniu, tzn. gdy określa życzliwość okazywaną komuś, kto na nią nie zasłużył — a tak właśnie czyni Jehowa — to bardzo trafnym jego odpowiednikiem jest „niezasłużona życzliwość” (Dz 15:40; 18:27; 1Pt 4:10; 5:10, 12).

Pracownik ma prawo do wynagrodzenia — słusznie oczekuje zapłaty, która mu się należy, nie jest darem ani wyrazem niezasłużonej życzliwości (Rz 4:4). Ale jeśli grzesznicy skazani na śmierć (którymi od urodzenia są wszyscy ludzie) zostają ułaskawieni i uznani za prawych, to z całą pewnością dostępują życzliwości, na jaką sobie absolutnie nie zasłużyli (Rz 3:23, 24; 5:17). Jeżeli ktoś twierdzi, iż ludzie od urodzenia podlegający przymierzu Prawa tym bardziej zasługiwali na śmierć, gdyż obnażało ono ich grzeszny stan, to należy pamiętać, że Żydom okazano też większą miarę niezasłużonej życzliwości, oni pierwsi bowiem mogli skorzystać z możliwości wybawienia (Rz 1:16; 5:20, 21).

Tym szczególnym przejawem niezasłużonej życzliwości Bożej wobec całego rodzaju ludzkiego było ‛uwolnienie na podstawie okupu dzięki krwi’ Chrystusa Jezusa, umiłowanego Syna Jehowy (Ef 1:7; 2:4-7). Otworzyło to drogę do wybawienia ludziom wszelkiego pokroju (Tyt 2:11), co zostało zapowiedziane przez proroków (1Pt 1:10). Bardzo trafna jest więc argumentacja Pawła: „A jeśli dzięki życzliwości niezasłużonej, to już nie dzięki uczynkom; w przeciwnym razie życzliwość niezasłużona już nie okazałaby się życzliwością niezasłużoną” (Rz 11:6).

W swych 14 listach Paweł mówi o niezasłużonej życzliwości Bożej przeszło 90 razy — więcej niż którykolwiek inny pisarz biblijny. Wspomina o niezasłużonej życzliwości Boga lub Jezusa zarówno we wstępnych pozdrowieniach w każdym z listów (oprócz Listu do Hebrajczyków), jak i w uwagach końcowych. Podobne wzmianki można znaleźć na początku lub na końcu innych ksiąg biblijnych (1Pt 1:2; 2Pt 1:2; 3:18; 2Jn 3; Obj 1:4; 22:21).

Paweł miał wszelkie powody do wysławiania niezasłużonej życzliwości Jehowy. Przedtem był „bluźniercą i prześladowcą, i człowiekiem zuchwałym”. Wyjaśnia jednak: „Mimo to okazano mi miłosierdzie, gdyż byłem nieświadomy i działałem w niewierze. Lecz niezasłużona życzliwość naszego Pana niezmiernie obfitowała wraz z wiarą i miłością związaną z Chrystusem Jezusem” (1Tm 1:13, 14; 1Ko 15:10). Paweł nie odtrącił tej niezasłużonej życzliwości, jak to uczynili niektórzy bezbożnicy (Judy 4), ale przyjął ją z wdzięcznością, a innych zachęcał, żeby przyjąwszy ją, nie „chybiali jej celu” (2Ko 6:1; Dz 20:24; Gal 2:21).

(hebr. Jehudi: „[od; należący do] Judy [hebr. Jehuda]”).

W Biblii nazwy „Żyd” lub „Żydzi”, odnoszące się pierwotnie do członków plemienia Judy, pojawiają się dopiero w relacji opisującej okres upadku dziesięcioplemiennego królestwa izraelskiego. W czasach Ezechiasza Izajasz użył przymiotnikowej formy tego słowa, przetłumaczonej na „po żydowsku” (Iz 36:11, 13). Mieszkańców południowego królestwa Judy najczęściej nazywano synami Judy lub plemieniem synów Judy. Wyrazu „Żydzi” bezpośrednio w odniesieniu do ludzi użył po raz pierwszy pisarz ksiąg Królów, zapewne Jeremiasz, który swą prorocką działalność rozpoczął w 647 r. p.n.e. (zob. 2Kl 16:6; 25:25). Po niewoli babilońskiej zaczęto tak nazywać wszystkich Izraelitów powracających do ojczyzny (Ezd 4:12; 6:7; Neh 1:2; 5:17), a w końcu wszystkich Hebrajczyków żyjących gdziekolwiek na świecie, w odróżnieniu od narodów pogańskich (Est 3:6; 9:20). Za Żydów podawali się też poganie, którzy przyjęli ich wiarę i stali się obrzezanymi prozelitami (Est 8:17). Jednakże nawróconych na religię żydowską zazwyczaj odróżniano od rodowitych Żydów: Pisma Hebrajskie często nazywają ich ‛osiadłymi przybyszami’ (Jer 22:3), a Chrześcijańskie Pisma Greckie — „prozelitami” (Dz 2:10; 6:5; 13:43). W Dziejach 24:24 użyto określenia „Żydówka”.

Kiedy Jezus przyszedł na świat, poszukujący go astrolodzy wypytywali: „Gdzie jest ten narodzony król Żydów?” (Mt 2:1, 2). A gdy zawisł na palu męki, Piłat kazał umieścić nad nim napis: „Jezus Nazarejczyk, król Żydów” (Jn 19:19).

Znaczenie przenośne. Dowodząc, że Żydzi niesłusznie chełpili się swym pochodzeniem i ufali, iż przestrzeganie Prawa Mojżeszowego zapewni im uznanie Boże, Paweł powiedział: „Albowiem nie ten jest Żydem, kto jest nim na zewnątrz, ani obrzezaniem nie jest to, które jest na zewnątrz, na ciele. Ale ten jest Żydem, kto jest nim wewnątrz, a jego obrzezaniem jest obrzezanie serca przez ducha, nie zaś przez spisany kodeks. Taki ma pochwałę nie od ludzi, lecz od Boga” (Rz 2:28, 29). Nawiązując tu do znaczenia imienia Juda („sławiony; wychwalany”), Paweł wykazuje, że prawdziwą podstawę do otrzymania pochwały od Boga ma ten, kto został Jego sługą za sprawą ducha i służy Mu z całego serca. Podobnej argumentacji używa w 4 rozdz. Rzymian, gdzie wyjaśnia, iż prawdziwymi potomkami Abrahama są ci, którzy przejawiają równie głęboką wiarę jak ten patriarcha. Wspomina też, że w zborze chrześcijańskim narodowość nie odgrywa roli, bo „nie ma Żyda ani Greka [poganina]” (Gal 3:28). Gdy wskrzeszony Jezus Chrystus pocieszał członków zboru w Smyrnie w związku z prześladowaniami, jakich doznawali głównie z rąk Żydów, powiedział: „Znam (...) bluźnierstwo tych, którzy podają się za Żydów, a jednak nimi nie są, ale są synagogą Szatana” (Obj 2:9).

Zobacz BDELIUM, ŻYWICA; WONNA ŻYWICA.

Zobacz POKARM.

Gęste ogrodzenie z ciernistych roślin, które zabezpieczało sady i winnice przed złodziejami i zwierzętami mogącymi wyrządzić szkody (Iz 5:5). W Piśmie Świętym zwrot ‛posadzić żywopłot’ występuje w sensie przenośnym i oznacza zapewnienie ochrony (Hi 1:10). Natomiast rdzeń hebrajskiego odpowiednika słowa „żywopłot” jest tłumaczony na ‛ogradzać’ i wskazuje na wznoszenie przeszkód lub postawienie kogoś (nawet całego narodu) w jakiejś trudnej sytuacji, z której nie ma wyjścia (Hi 3:23; Oz 2:6; por. Hi 19:8; Lam 3:7-9). W związku z zepsuciem moralnym widocznym wśród współczesnych mu Izraelitów prorok Micheasz napisał, że „najbardziej prostolinijny z nich jest gorszy niż ciernisty żywopłot”, pełen kolców, o które można się zranić (Mi 7:4).