nadchodziła pora na to, by zabić baranka i spożyć posiłek paschalny (Wj 12:6-10; Pwt 16:6; Mt 26:20; zob. PASCHA).

Ponieważ wraz z zachodem słońca kończył się dany dzień, Prawo wymagało, by regulowano wtedy pewne sprawy. Szata wzięta w zastaw miała być zwrócona właścicielowi „do zachodu słońca” (Wj 22:26; Pwt 24:13). Wówczas też należało dać wypłatę najętym pracownikom (Pwt 24:15), zdjąć zwłoki zawieszone na palu i je pochować (Pwt 21:22, 23; Joz 8:29; 10:26, 27), a osoba ceremonialnie nieczysta musiała się wykąpać i po zachodzie słońca była znowu uważana za czystą (Kpł 22:6, 7; Pwt 23:11). Okoliczność, iż zachód słońca kończył dzień i rozpoczynał nowy, pozwala lepiej zrozumieć radę apostoła: „Niech słońce nie zachodzi nad waszym rozdrażnieniem” (Ef 4:26).

Niekiedy wschód lub pojawienie się słońca ma znaczenie symboliczne. W 2 Samuela 23:3, 4 powiedziano, że panowanie prawego władcy, który boi się Boga, jest tak pokrzepiające jak „światło poranka, gdy świeci słońce, ranek bez obłoków” (por. Mal 4:2; Mt 17:2; Obj 1:16). Z myślą o sługach Bożych skierowano do Jehowy prośbę: „Ci, którzy cię miłują, niech będą jak słońce, gdy wychodzi w swej potędze” (Sdz 5:31; Ps 110:3; Dn 12:3; Mt 13:43; por. Mi 3:5, 6; Jn 3:19, 20).

Określenia „wschód słońca” i „zachód słońca” występują także w znaczeniu geograficznym i odnoszą się do stron świata: wschodu i zachodu (Wj 27:13; Joz 1:4; Ps 107:3; Obj 16:12). W takim sensie użyto ich w Psalmie 113:3: „Od wschodu słońca aż do jego zachodu wysławiane ma być imię Jehowy” (zob. też Iz 45:6; Mal 1:11). Wyrażenie ‛od wschodu do zachodu słońca’ może również oznaczać „przez cały dzień”.

Uczuciowa solidarność z osobą cierpiącą, połączona z pragnieniem niesienia jej ulgi. W języku hebrajskim myśl taką wyraża m.in. czasownik chamál, oznaczający „okazywać (odczuwać, żywić) współczucie; oszczędzić” (Wj 2:6; 2Sm 21:7; Mal 3:17). Grecki czasownik oikteíro jest tłumaczony na „okazywać współczucie”, a rzeczownik oiktirmòs na „współczucie; tkliwe zmiłowanie” (Rz 9:15; 12:1; 2Ko 1:3; Flp 2:1; Kol 3:12; Heb 10:28). Z kolei słowo splágchna (dosł. „jelita”) może się odnosić do „tkliwego współczucia” (1Jn 3:17).

Najwspanialszy przykład współczucia daje sam Jehowa. Znakomicie ilustrują to dzieje Jego stosunków z Izraelitami. Gdy w Egipcie cierpieli udrękę, nie tylko życzliwie wczuwał się w ich położenie, lecz w końcu pośpieszył im na ratunek, po czym troskliwie opiekował się nimi na pustkowiu (Iz 63:7-9). Co prawda po osiedleniu się w Ziemi Obiecanej raz po raz się od Niego odwracali, ale ilekroć wołali o pomoc, Bóg ich wysłuchiwał i wyzwalał z rąk nieprzyjaciół (Sdz 2:11-19).

Z czasem jednak Izraelici przekroczyli wszelkie dopuszczalne granice i skrucha była już niemożliwa. Tak dalece uwikłali się w bałwochwalstwo, że skalali nawet świątynię Jehowy, umieszczając w niej swe bożki. Drwili z proroków i gardzili słowem Jehowy. Najwyższy nie mógł dłużej kierować się współczuciem. Wydał ich więc w ręce króla Nebukadneccara (Nebukadreccara), wykonując wyrok ogłaszany dużo wcześniej przez proroków (2Kn 36:15-17; Jer 13:14; 21:7; Eze 5:11; 8:17, 18).

Kiedy jest niestosowne. Każdy, kto naprawdę poznał Jehowę, powinien starać się Go naśladować w okazywaniu współczucia (Ef 4:32 do 5:1). Niemniej w pewnych sytuacjach jest ono niestosowne. Nie wolno pod wpływem współczucia chronić przed zasłużoną karą tych, którzy trwają w grzechu i rozmyślnie odrzucają prawe zasady Jehowy (Pwt 13:6-11; Heb 10:28).

Kierowanie się współczuciem na przekór woli Bożej może pociągnąć za sobą poważne konsekwencje. Świadczy o tym historia króla Saula. Kiedy nastała pora wykonania wyroku Bożego na Amalekitach, którzy po wyjściu Izraelitów z Egiptu jako pierwsi bez powodu na nich napadli, Saul otrzymał rozkaz, by nie okazywać im współczucia. On jednak uległ presji swych poddanych i nie wypełnił ściśle poleceń Jehowy. Dlatego Bóg ‛odrzucił go, by nie był królem’ (1Sm 15:2-24). Aby uniknąć błędu popełnionego przez Saula i nie utracić uznania Bożego, trzeba lojalnie trwać przy Jehowie i stale pogłębiać szacunek dla Jego prawych zasad.

Zobacz OBRZYDLIWOŚĆ.

Określenie „Wszechmocny” jest tłumaczeniem hebrajskiego Szaddáj i greckiego Pantokrátor. Oba najwyraźniej kryją w sobie myśl o sile i potędze.

Słowo hebrajskie. W tekście hebrajskim wyraz Szaddáj siedem razy pojawia się ze słowem ʼEl („Bóg”), tworząc tytuł „Bóg Wszechmocny” (Rdz 17:1; 28:3; 35:11; 43:14; 48:3; Wj 6:3; Eze 10:5). Natomiast w 41 innych miejscach występuje samodzielnie i jest oddawany przez „Wszechmocny”. Podobnie jak słowa ʼAdonáj („Pan Wszechwładny”) i ʼElohím („Bóg”), Szaddáj ma postać liczby mnogiej, wskazującej na majestat (Rdz 49:25; Lb 24:4; Ps 68:14).