(którego urodziny obchodzono 25 grudnia), frygijskiej bogini płodności Kybele i egipskiej Izydy — obie identyfikowane z babilońską Isztar. Poza tym za bogów uważano rzymskich cesarzy.

Saturna wielbiono za to, że pod jego rządami panował w Rzymie złoty wiek. Ku jego czci obchodzono Saturnalia, początkowo jedno-, a potem siedmiodniowe święto przypadające na drugą połowę grudnia. Owo święto charakteryzowało się hucznymi zabawami. Wymieniano się prezentami, np. woskowymi owocami i świecami, a dzieciom wręczano gliniane lalki. Nie wymierzano żadnych kar. Szkoły i sądy były zamknięte; wstrzymywano nawet działania wojenne. Niewolnicy zamieniali się rolami ze swymi panami i mogli bezkarnie mówić, co im się żywnie podobało.

Pierwsi chrześcijanie nie brali udziału w rzymskich obrzędach religijnych, a zwłaszcza w kulcie cesarza, więc ich za to zaciekle prześladowano. Nie poszli na żaden kompromis — byli „bardziej posłuszni Bogu jako władcy niż ludziom” i nie oddawali rzymskim władcom czci należnej wyłącznie Bogu (Dz 5:29; Mk 12:17; zob. RZYM [Religia]).

Bogowie narodów przeciwstawieni Jehowie. Obecnie po wielu bóstwach wspomnianych w Biblii pozostało jedynie imię. Chociaż ich czciciele niekiedy nawet składali im w ofierze własne dzieci, ci fałszywi bogowie nie potrafili wyratować ludzi zwracających się do nich w potrzebie (2Kl 17:31). Dlatego zwycięski król Asyrii przechwalał się ustami swego rzecznika rabszaka: „Czyż bogowie narodów wyzwolili — każdy swoją ziemię — z ręki króla Asyrii? Gdzież są bogowie Chamatu i Arpadu? Gdzież są bogowie Sefarwaimu, Heny i Iwwy? Czy wyzwolili Samarię z mojej ręki? Którzy spośród wszystkich bogów tych ziem wyzwolili swą ziemię z mojej ręki, by Jehowa miał z mojej ręki wyzwolić Jerozolimę?” (2Kl 18:28, 31-35). Ale w przeciwieństwie do tych fałszywych bogów Jehowa nie zawiódł swego ludu. Jego anioł jednej nocy zabił w obozie asyryjskim 185 000 wojowników. Dumny władca asyryjski Sancherib doznał upokorzenia i wrócił do Niniwy, gdzie później został zamordowany przez dwóch własnych synów w świątyni swego boga Nisrocha (2Kl 19:17-19, 35-37). Potwierdziło się więc, że „wszyscy bogowie ludów to bogowie nic niewarci; Jehowa zaś uczynił niebiosa” (Ps 96:5).

Fałszywe bóstwa przypominają swych twórców, ale jest też odwrotnie: ludzie upodabniają się do swych bogów. Tak właśnie było w wypadku judzkiego króla Manassesa, który uprawiał kult takich bożków i nawet ‛przeprowadził przez ogień’ własnego syna. Gorliwe wyznawanie religii fałszywej nie uczyniło z niego lepszego króla. Przeciwnie, okazał się równie okrutny jak bóstwa, którym oddawał cześć, i przelał mnóstwo niewinnej krwi (2Kl 21:1-6, 16). Natomiast chwalcy prawdziwego Boga starają się naśladować swego Doskonałego Twórcę, przejawiając owoce Jego ducha: miłość, radość, pokój, wielkoduszną cierpliwość, życzliwość, dobroć, wiarę, łagodność i panowanie nad sobą (Gal 5:22, 23; Ef 5:1).

(prawdopodobnie: „kciuk”).

1. Potomek Rubena, od którego nazwano kamień będący znakiem granicznym terytorium Judy (Joz 15:6; 18:17).

2. „Kamień Bohana” stanowił znak graniczny dla plemion Beniamina i Judy (Joz 15:6; 18:17). Stał w pobliżu pn.-zach. krańca Morza Słonego, najwyraźniej u stóp płaskowyżu, na którym leżała równina Achor.

Niepokój wywołany oczekiwaniem czegoś przykrego lub grożącym niebezpieczeństwem; lęk, obawa. Na ogół jest to nieprzyjemne uczucie, ale może też chodzić o spokojne uświadomienie sobie jakiegoś zagrożenia, skłaniające do zachowywania rozsądku i należytej ostrożności.

Na „strach”, „lęk” czy nawet „grozę” i „trwogę” bywa tłumaczony hebrajski rzeczownik páchad (pokrewny czasownik — pachád). Zasadniczo oznacza on coś, co wywołuje drżenie (por. Mi 7:17). Występuje np. w sformułowaniu „to, co grozi nocami”, gdzie może odnosić się chociażby do nieoczekiwanego napadu rabusiów albo ataku potężnego drapieżnika (PnP 3:8).

Jakub nazwał Wszechmocnego „Tym, który wzbudzał grozę u Izaaka”. Izaak odczuwał zbożną bojaźń, obawę przed wywołaniem niezadowolenia Bożego. Jakub żywił podobne uczucia, o czym świadczy fakt, że „przysiągł na Tego, który wzbudzał grozę u jego ojca, Izaaka” (Rdz 31:42, 53).

Zdrowy strach przed Jehową — znajdujący wyraz w pragnieniu wystrzegania się wszystkiego, czego On nie aprobuje — jest niezbędny, jeśli ktoś chce pozostać Jego sługą. To dzięki temu uczuciu Hiob zachowywał nienaganność i prostolinijność (Hi 1:1; 23:15; 31:23), a psalmista trwał w zbożnym postępowaniu pomimo prześladowań ze strony książąt (Ps 119:120, 161). Jehoszafat zachęcał ustanowionych sędziów, by stosowny strach przed Jehową pobudzał ich do bezstronności i sprawiedliwości w wydawaniu wyroków (2Kn 19:5-7).

Jehowa chroni i wspiera swych sług. Nie muszą więc bać się innych ludzi i ze strachu przed krzywdą ulegać ich nieuzasadnionym żądaniom