zwierzęta oraz służących i służące, być może jako zadośćuczynienie za pozbawienie go na jakiś czas żony. Dał mu również tysiąc srebrników (ok. 2200 dolarów). Pieniądze te miały usunąć wszelką niesławę z Sary i stanowić gwarancję jej moralnej czystości (Rdz 20).

W wieku 90 lat Sara zaznała radości związanej z urodzeniem Izaaka. Oznajmiła wtedy: „Bóg zgotował mi śmiech: każdy, kto o tym usłyszy, będzie się ze mnie śmiał”. Ten śmiech miał najwyraźniej wynikać z zachwytu i zdumienia wywołanego narodzeniem tego dziecka. Sara karmiła syna piersią przez jakieś pięć lat. Gdy Izaak został odstawiony od piersi, Abraham wyprawił wielką ucztę. Sara zauważyła wtedy, że 19-letni syn Hagar, Ismael, „stroi sobie żarty”, czyli bawiąc się z Izaakiem, drwi z niego. Zapewne z obawy o przyszłość swego syna poprosiła Abrahama, żeby odprawił Hagar i Ismaela. Kiedy Abraham dowiedział się, że jest to zgodne z wolą Jehowy, niezwłocznie tak postąpił (Rdz 21:1-14).

Jakieś 32 lata później Sara zmarła, mając 127 lat. Abraham pochował ją „w jaskini na polu Machpela” (Rdz 23:1, 19, 20).

Symboliczny pierwowzór. W Liście do Galatów apostoł Paweł wykazał, że żona Abrahama Sara wyobrażała „Jerozolimę górną”, matkę chrześcijan namaszczonych duchem, czyli duchowego potomstwa Abrahama. „Jerozolima górna”, symboliczna małżonka Boga, podobnie jak Sara nigdy nie była w niewoli i dlatego jej dzieci również są wolne. Ktoś, kto ma stać się wolnym dzieckiem „Jerozolimy górnej” i dostąpić „jej wolności”, musi zostać wyzwolony przez Syna Bożego z niewoli grzechu (Gal 4:22-31; 5:1, przyp. w NW). Chrystus Jezus powiedział cielesnym potomkom Abrahama: „Zaprawdę, zaprawdę wam mówię: Każdy, kto grzeszy, jest niewolnikiem grzechu. Ponadto niewolnik nie pozostaje w domu na zawsze; syn pozostaje na zawsze. Jeżeli więc Syn was wyzwoli, to będziecie rzeczywiście wolni” (Jn 8:34-36; zob. HAGAR; NIEWIASTA WOLNA).

(od rdzenia oznaczającego: „palić [się]; płonąć”).

Potomek Szeli z plemienia Judy, jeden z tych, którzy mieli żony Moabitki (Bp, NŚ). Być może, jak podają alternatywne tłumaczenia, Saraf panował w Moabie (nad Moabem) (1Kn 4:21, 22, Bg, BT, Bw, BWP, Wk).

Przeświecająca, czerwonawobrunatna odmiana chalcedonu, stosowana jako klejnot. Według Pliniusza Starszego jego nazwa wywodzi się od miasta Sardes w Lidii. Zdaniem innych pochodzi ona jednak od perskiego słowa sered, które znaczy „żółtawoczerwony”, kamień zaś sprowadzano z Persji. Sard nazywano też „sardą” lub „sardoinem”. Jego piękno, trwałość, łatwość grawerowania na jego powierzchni, a także możliwość nadania mu wysokiego połysku sprawiły, że wśród rękodzielników był jednym z najbardziej popularnych kamieni. Hebrajczycy prawdopodobnie sprowadzali go z Półwyspu Arabskiego.

Do sardu nawiązano w Objawieniu 4:3, gdzie o Zasiadającym na chwalebnym tronie niebiańskim powiedziano, że „jest z wyglądu podobny do (...) drogocennego kamienia czerwonego [„sardu”, przyp. w NW]”. W opisie „miasta świętego — Nowej Jerozolimy” wspomniano, że fundamenty jej muru „były przyozdobione wszelkim drogocennym kamieniem”; szóstym z nich był właśnie sard (Obj 21:2, 19, 20).

Starożytna stolica Lidii (w zach. części Azji Mniejszej) i ośrodek kultu azjatyckiej bogini utożsamianej z Artemidą lub Kybele. Sardes leżało na pd. brzegu rzeki Gediz (kiedyś zwanej Hermos), ok. 50 km na pd. od Tiatyry (obecnie Akhisar) i jakieś 75 km na wsch. od Smyrny (współczesny Izmir). Akropol miasta znajdował się na niemal niedostępnej skale. Chociaż góry ograniczały komunikację w kierunku pd., Sardes kontrolowało szlak handlowy z zach. na wsch. Handel i bardzo urodzajne okolice oraz wyrób tkaniny wełnianej i dywanów przyczyniły się do zamożności tego miasta i przydawały mu znaczenia. W pewnym okresie Sardes mogło liczyć ok. 50 000 mieszkańców.

W VI w. p.n.e. Cyrus Wielki pokonał ostatniego króla Lidii, Krezusa, i przez kolejnych 200 lat Sardes było stolicą zach. części imperium perskiego. W r. 334 p.n.e. miasto poddało się bez walki Aleksandrowi Wielkiemu. Później znalazło się pod władzą Pergamonu, a następnie Rzymu. W r. 17 n.e. uległo prawie całkowitemu zniszczeniu na skutek trzęsienia ziemi, ale dzięki hojnej pomocy Rzymu zostało odbudowane.

Żydowski historyk Józef Flawiusz donosi, że w I w. p.n.e. w Sardes mieszkało sporo Żydów (Dawne dzieje Izraela, XIV, X, 24). Pod koniec I w. n.e. istniejący w tym mieście zbór chrześcijański potrzebował duchowego przebudzenia. Jednak były tam też osoby, które „nie skalały swych szat wierzchnich” (Obj 3:1-6).

Wśród ruin starożytnego Sardes zachowały się pozostałości świątyni Artemidy Efeskiej (lub Kybele), rzymskiego teatru i stadionu oraz synagogi (ILUSTRACJA, t. 2, s. 946).