których stały kolumny, co przydawało piękna i świetności okolicznym budynkom. Nazywano je „Królową Wschodu”, „Piękną Antiochią” lub „trzecią metropolią imperium rzymskiego”, a ulice w mieście posiadały oświetlenie, co w owych czasach było czymś niezwykłym. Pomimo powierzchownego wrażenia piękna i zamożności miało jednak opinię zepsutego pod względem moralnym z powodu plugawych praktyk i orgiastycznych rytuałów religijnych. Juwenalis powiedział, że ‛Orontes wpływał do Tybru, zalewając Rzym wschodnimi przesądami i niemoralnością’ (Juvenal and Persius, „Satire III”, 62-65).

Wzmianki biblijne i późniejsza historia. Józef Flawiusz donosi, że Seleucydzi zachęcali Żydów do osiedlania się w Antiochii, przyznając im pełne prawa obywatelskie, i w ten sposób pojawiła się tam spora społeczność żydowska. Pierwsza wzmianka o Antiochii w Biblii ma związek z Nikolausem, który pochodził z tego miasta i był nawróconym na judaizm prozelitą, a później został chrześcijaninem (Dz 6:5). Gdy po śmierci Szczepana rozpętały się prześladowania, uczniowie rozproszyli się i niektórzy z nich dotarli aż do Antiochii, gdzie rozpoczęli chrześcijańską działalność (Dz 11:19, 20). Kiedy zbór w Jerozolimie dowiedział się, że wielu ludzi mówiących po grecku zaczyna wierzyć, posłano do Antiochii Barnabasa, a ten, widząc tam żywe zainteresowanie, sprowadził z Tarsu Pawła (Dz 11:21-26). Mieszkali tam przez rok i nauczali ludzi, a Paweł właśnie z Antiochii wyruszał później w swe podróże misjonarskie. To w Antiochii dzięki Boskiej opatrzności po raz pierwszy nazwano uczniów chrześcijanami (Dz 11:26). Około 46 r. n.e. miejscowy zbór okazał szczodrość i przesłał przez Pawła i Barnabasa doraźną pomoc na ręce ciała kierowniczego w Jerozolimie (Dz 11:29). Zdarzyło się to za panowania Klaudiusza w czasie wielkiego głodu, który przepowiedział prorok Agabus (Dz 11:27, 28). Gdy Paweł i Barnabas wrócili do Antiochii, duch święty kazał oddzielić ich do specjalnego dzieła i ok. 47-48 r. n.e. wyruszyli w pierwszą podróż misjonarską. Kiedy ok. 49 r. przed rozpoczęciem swej drugiej podróży Paweł znów przebywał w Antiochii, wyłoniła się kwestia obrzezania pogan; później Paweł z Barnabasem przekazali tamtejszemu zborowi postanowienie wydane przez ciało kierownicze w Jerozolimie (Dz 15:13-35). Druga podróż misjonarska, którą Paweł odbył w latach 49-52, także rozpoczęła się i zakończyła w Antiochii; tam też Paweł zganił Piotra za to, że inaczej traktował Żydów, a inaczej pogan (Gal 2:11, 12).

2. Antiochię w Pizydii założył również Seleukos I (Nikator) i nazwał ją na cześć swego ojca, Antiocha. Ruiny tego miasta znajdują się niedaleko Yalvaç w dzisiejszej Turcji (ILUSTRACJA, t. 2, s. 748). Usytuowane było na granicy Frygii i Pizydii, więc w różnych okresach należało do jednej lub drugiej prowincji. Dlatego grecki geograf Strabon określa Antiochię jako miasto we Frygii blisko Pizydii (Geografika, 12, VIII, 13, 14), chociaż jak zauważono w dziele Funk and Wagnalls New Standard Bible Dictionary (1936, s. 51), „większość pisarzy nazywa ją Pizydyjską”, podobnie jak Łukasz. W ten sposób odróżniano ją od Antiochii w Syrii (zob. PIZYDIA). Antiochia w Pizydii leżała na szlaku handlowym łączącym Cylicję z Efezem; mieszkali w niej ludzie z różnych narodów, m.in. sporo Żydów, którzy wybudowali tam synagogę. Było to zhellenizowane miasto, w którym mówiono po grecku. Paweł z Barnabasem dwukrotnie odwiedzili je podczas pierwszej podróży misjonarskiej w latach 47-48; głosili w tamtejszej synagodze, a sporo ludzi okazało zainteresowanie (Dz 13:14; 14:19-23). Niektórzy Żydzi zazdrościli jednak, że słuchają ich tłumy, i dlatego podburzyli wpływowych mężczyzn i niewiasty do wyrzucenia Pawła i Barnabasa z miasta (Dz 13:45, 50; 2Tm 3:11).

Twierdza w Jerozolimie pełniąca funkcję koszar dla żołnierzy. Jak podaje Józef Flawiusz, mieściły się w niej komnaty, łaźnie i dziedzińce, na których mogło obozować wojsko (ILUSTRACJA, t. 2, s. 535).

Twierdza Antonia przylegała do pn.-zach. narożnika dziedzińca świątynnego i zapewne stała na miejscu zamku wzniesionego przez Nehemiasza (wspomnianego w Nehemiasza 2:8). Warownia ta została ogromnym kosztem przebudowana i umocniona przez Heroda Wielkiego, który też na cześć Marka Antoniusza zmienił jej nazwę z Baris na Antonia. Herod przechowywał w niej szaty kapłańskie (jak to wcześniej robił arcykapłan i władca żydowski Jan Hyrkan I) — najprawdopodobniej po to, żeby trzymać w szachu arcykapłana.

Według relacji Flawiusza twierdza została zbudowana na skale o wysokości 50 łokci (ok. 22 m). Miała kamienne mury wysokie na 40 łokci (ok. 18 m) i cztery narożne wieże, z których trzy wznosiły się na wysokość 50 łokci (ok. 22 m), a czwarta — 70 łokci (ok. 31 m). Ta ostatnia stała w pd.-wsch. części warowni i roztaczał się z niej widok na cały obszar świątynny (Wojna żydowska, V, V, 8 [238-247]). Przed czasami Heroda twierdza miała głównie chronić przed najazdem z pn., później jednak służyła przede wszystkim do kontrolowania Żydów i nadzorowania tego, co się działo na terenie świątyni, do której dawała bezpośredni dostęp.

Antonię zbudowano na planie kwadratu, z czego wynika, że miała centralnie położony dziedziniec wewnętrzny. Jak uważają niektórzy, właśnie tam Jezus był sądzony przez Piłata (Jn 19:13). Ich zdaniem biblijna „Gabbata” to odkryty na tym terenie kamienny bruk. Ale istnieje też opinia, iż Piłat sądził Jezusa przed pałacem Heroda (zob. KAMIENNY BRUK).

Bardziej wyraźnie nawiązuje do twierdzy Antonia sprawozdanie z Dziejów 21:30-40 i 22:24. To zapewne z jej schodów Paweł przemówił w swojej obronie i dał świadectwo sfanatyzowanemu tłumowi, po czym został zabrany do kwater żołnierskich na przesłuchanie. Najprawdopodobniej w to samo miejsce wrócił po burzliwym posiedzeniu Sanhedrynu i tam też przyszedł jego siostrzeniec, żeby go ostrzec przed spiskiem (Dz 23:10, 16).

Twierdza Antonia została ostatecznie zburzona wraz z miastem i świątynią przez rzymskiego wodza Tytusa w 70 r. n.e.

Syn Szaszaka z plemienia Beniamina (1Kn 8:24, 25).

Słowo to znaczy „występujący przeciw Chrystusowi” lub „podający się za Chrystusa” (Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, red. R. Popowski, Warszawa 1994, s. 50). Występuje w Biblii pięć razy — zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej — tylko w dwóch listach Jana.

Gdy Jan pisał swe listy (ok. 98 n.e.), temat ten nie był dla chrześcijan niczym nowym. W 1 Jana 2:18 apostoł oznajmił: „Dziecięta, jest ostatnia godzina i jak usłyszałyście, że przychodzi antychryst [gr. antíchristos], tak właśnie teraz wystąpiło wielu antychrystów; stąd poznajemy, że jest ostatnia godzina”. Istnieje zatem wielu indywidualnych antychrystów, którzy razem tworzą zbiorowego „antychrysta” (2Jn 7). Jeżeli chodzi o słowo „godzina”, w innych pismach Jana często odnosi się ono albo do stosunkowo krótkiego czasu, albo do okresu o nieznanej długości (zob. Jn 2:4; 4:21-23; 5:25, 28; 7:30; 8:20; 12:23, 27). Jan nie mówił więc, że taki antychryst dopiero się pojawi w przyszłości, ale że był obecny już wtedy i miał działać w dalszym ciągu (1Jn 4:3).

Tożsamość. W przeszłości wielokrotnie próbowano utożsamić „antychrysta” z jakimś konkretnym człowiekiem, np. Pompejuszem, Neronem czy Mahometem (Mahometa nazwał tak w r. 1213 n.e. papież Innocenty III), albo z urzędem, np. niektórzy protestanci odnoszą to pojęcie do papiestwa. Jak jednak wynika z natchnionych wypowiedzi Jana, określenie to ma bardzo szerokie zastosowanie i obejmuje każdego, kto zaprzecza, że „Jezus jest Chrystusem” i że jest Synem Bożym, który „przyszedł w ciele” (1Jn 2:22; 4:2, 3; 2Jn 7; por. Jn 8:42, 48, 49; 9:22).

Kto zaprzecza, iż Jezus jest Chrystusem i Synem Bożym, ten jednocześnie podważa wszystkie biblijne nauki dotyczące Jezusa — jego pochodzenia, roli w zamierzeniu Bożym, spełnienia przez niego proroctw mesjańskich z Pism Hebrajskich, jego służby, nauk i wypowiadanych proroctw — a poza tym sprzeciwia się temu, że Bóg ustanowił go Arcykapłanem i Królem. Wyraźnie wskazują na to inne wersety, w których co prawda nie występuje słowo „antychryst”, ale wyrażono w zasadzie tę samą myśl. Jezus np. oznajmił: „Kto nie jest po mojej stronie, ten jest przeciwko mnie, a kto nie zbiera ze mną, ten rozprasza” (Łk 11:23). Z 2 Jana 7 wynika, że takie osoby mogą zwodzić innych, a zatem zbiorowy „antychryst” obejmuje również „fałszywych Chrystusów” i „fałszywych proroków” oraz tych, którzy dokonują w imieniu Jezusa potężnych dzieł, choć on uważa ich za „czynicieli bezprawia” (Mt 7:15, 22, 23; 24:24).

Zgodnie z podaną przez Jezusa zasadą, że sposób traktowania jego naśladowców oznacza stosunek do niego samego (Mt 25:40, 45; Dz 9:5), określenie „antychryst” obejmuje też prześladowców chrześcijan, np. symboliczny „Babilon Wielki” oraz ludzi, których Jezus nazwał w swej przypowieści „złym niewolnikiem” (Obj 17:5, 6; Mt 24:48-51; Łk 21:12).

Jan zaliczył do „antychrysta” odstępców porzucających zbór chrześcijański, o których napisał: „Wyszli z nas” (1Jn 2:18, 19). A zatem należy do niego również opisany przez Pawła „człowiek bezprawia, syn zagłady”, oraz każdy z fałszywych nauczycieli potępionych przez Piotra za to, że „wprowadzą zgubne sekty i zaprą się nawet właściciela, który ich kupił” (2Ts 2:3-5; 2Pt 2:1; zob. CZŁOWIEK BEZPRAWIA).

Symboliczny opis z Objawienia 17:8-15 i 19:19-21 wskazuje, że mianem „antychrysta” objęto też królestwa, narody i organizacje (por. Ps 2:1, 2).

Wszystkich przeciwników wchodzących w skład zbiorowego antychrysta ostatecznie czeka zagłada.

Wschodnie z dwóch pasm górskich w Libanie. Na długości ok. 100 km biegnie równolegle do pasma zwanego Liban. Ciągnie się od płaskowyżu Baszan, na wsch. od Dan, do rozległej równiny wokół miasta Emesa, niedaleko miejsca, gdzie leżała Ribla. Pomiędzy tymi dwoma pasmami rozpościera się długa dolina, utworzona