rzeczywiście miało związek z oddawaniem czci — czy to prawdziwemu Bogu (Wj 24:1; Ps 95:6; Iz 27:13; 66:23), czy to fałszywym bogom (Pwt 4:19; 8:19; 11:16). Niektórzy kłaniali się Bogu, gdy się modlili (Wj 34:8; Hi 1:20, 21). Inni padali na twarz po otrzymaniu od Niego objawienia lub jakiejś łaski, by okazać wdzięczność, uwielbienie oraz pokorę i podporządkowanie (Rdz 24:23-26, 50-52; Wj 4:31; 12:27, 28; 2Kn 7:3; 20:14-19; por. 1Ko 14:25; Obj 19:1-4).

Pokłon złożony drugiemu człowiekowi na znak szacunku był dozwolony; zabronione jednak zostało oddawanie w ten sposób nabożnej czci komukolwiek innemu niż Jehowie (Wj 23:24; 34:14). Dobitnie potępiono też kłanianie się ze czcią przedmiotom kultu i dziełom stwórczym (Wj 20:4, 5; Kpł 26:1; Pwt 4:15-19; Iz 2:8, 9, 20, 21). A zatem gdy słudzy Jehowy znani z Pism Hebrajskich padali na twarz przed aniołami, nie składali im hołdu jako bóstwom, lecz pokazywali, że uznają ich za przedstawicieli Boga (Rdz 18:1-3; Joz 5:13-15).

W Chrześcijańskich Pismach Greckich. Odpowiednikiem hebrajskiego hisztachawáh jest greckie słowo proskynéo — oba nawiązują do składania hołdu stworzeniom albo wielbienia Boga lub bóstw. O ile jednak hisztachawáh zawiera wyraźną myśl o kłanianiu się albo padaniu na twarz, o tyle proskynéo nie nawiązuje tak bezpośrednio do sposobu oddawania hołdu. Zdaniem znawców wywodzi się od czasownika kynéo — „całować”. Niemniej z kontekstu, w jakim go użyto w Chrześcijańskich Pismach Greckich (oraz w Septuagincie, będącej przekładem Pism Hebrajskich na język grecki), wynika, iż dane osoby padały na twarz lub składały pokłon (Mt 2:11; 18:26; 28:9).

W tekście greckim, podobnie jak w hebrajskim, to kontekst decyduje, czy opisywany hołd miał wyrażać tylko głęboki szacunek, czy też cześć religijną. Gdy w tekście jest wzmianka o Bogu (Jn 4:20-24; 1Ko 14:25; Obj 4:10) lub o fałszywych bóstwach i ich wizerunkach (Dz 7:43; Obj 9:20), bezsprzecznie chodzi o coś więcej niż dozwolone, zwyczajowe okazanie szacunku ludziom — chodzi o hołd w sensie religijnym, o oddawanie czci. Również tam, gdzie nie sprecyzowano, komu został złożony, chodzi o wielbienie Boga (Jn 12:20; Heb 11:21; Obj 11:1). Natomiast wzmianka o tym, że członkowie „synagogi Szatana” „przyjdą i złożą hołd” u stóp chrześcijan, niewątpliwie nie dotyczyła nabożnej czci (Obj 3:9).

O złożeniu hołdu człowieczemu królowi wspomniał Jezus w pewnej przypowieści (Mt 18:26). Najprawdopodobniej tego rodzaju hołd złożyli astrolodzy małemu Jezusowi jako „narodzonemu królowi Żydów”; taki też hołd rzekomo chciał mu oddać Herod, a szyderczo również żołnierze przed zawieszeniem go na palu. Bez wątpienia nikt z nich nie uznawał go za Boga czy bóstwo (Mt 2:2, 8; Mk 15:19). Choć w niektórych przekładach słowo proskynéo w powiązaniu z Jezusem bywa tłumaczone na „oddawać cześć”, fakty nie dają podstaw do takiego rozumienia tego wyrazu. Okoliczności, w których Jezus odbierał hołd, przypominały wcześniejsze sytuacje, kiedy oddawano hołd królom i prorokom (por. Mt 8:2; 9:18; 15:25; 20:20 z 1Sm 25:23, 24; 2Sm 14:4-7; 1Kl 1:16; 2Kl 4:36, 37). Nawet to, co mówiono wtedy do Jezusa, dowodzi, że składano mu hołd nie jako Bogu czy bóstwu, lecz jako przedstawicielowi Boga — „Synowi Bożemu”, zapowiedzianemu „Synowi Człowieczemu”, Mesjaszowi dysponującemu władzą od Boga. Często też chodziło o wyrażenie — podobnie jak w dawniejszych czasach — wdzięczności za objawienie od Boga lub jakąś łaskę (Mt 14:32, 33; 28:5-10, 16-18; Łk 24:50-52; Jn 9:35, 38).

Choć wcześniej prorocy i aniołowie przyjmowali hołd, Piotr nie przyjął go od Korneliusza, a anioł (lub aniołowie) w wizjach Jana dwukrotnie postąpił podobnie, nazywając siebie „współniewolnikiem” Jana i mówiąc: „Oddaj cześć Bogu [toi Theòi proskýneson]” (Dz 10:25, 26; Obj 19:10; 22:8, 9). Najwidoczniej przyjście Chrystusa zmieniło stosunki między sługami Bożymi i normy odnoszenia się do siebie nawzajem. Jezus uczył swych naśladowców: „Jeden jest wasz nauczyciel, natomiast wy wszyscy jesteście braćmi. (...) Jeden jest wasz Wódz, Chrystus” (Mt 23:8-12). To on urzeczywistnił wszelkie prorocze zapowiedzi i pierwowzory; wszak anioł oznajmił Janowi, że „świadczenie o Jezusie jest natchnieniem do prorokowania” (Obj 19:10). Jezus był Panem Dawida, kimś większym od Salomona i prorokiem większym od Mojżesza (Łk 20:41-43; Mt 12:42; Dz 3:19-24). Hołd składany tym osobom był tylko obrazem hołdu należnego Chrystusowi. Dlatego Piotr słusznie się nie zgodził, by Korneliusz zbytnio go wywyższył.

Natomiast namaszczony duchem apostoł Jan — uznany przez Boga za prawego i powołany na Jego niebiańskiego syna oraz na członka rządu Królestwa — zajmował inną pozycję niż Izraelici, którym aniołowie ukazywali się wcześniej. Anioł (lub aniołowie) opisany w Księdze Objawienia najwyraźniej był świadomy tej zmiany położenia i dlatego nie pozwolił, by Jan złożył mu hołd (por. 1Ko 6:3; zob. UZNANIE ZA PRAWEGO).

Hołd składany wyniesionemu do chwały Jezusowi Chrystusowi. Bóg zapewnił Chrystusowi Jezusowi stanowisko ustępujące rangą tylko Jego własnej pozycji, „żeby w imię Jezusa zgięło się wszelkie kolano tych w niebie i tych na ziemi, i tych pod ziemią i żeby wszelki język otwarcie uznał, że Jezus Chrystus jest Panem ku chwale Boga, Ojca” (Flp 2:9-11; por. Dn 7:13, 14, 27). Z Hebrajczyków 1:6 wynika, że wskrzeszonemu Jezusowi składają hołd nawet aniołowie. Występujące w tym wersecie słowo proskynéo niektórzy tłumaczą na „oddawać cześć” (BWP), a inni na „oddawać pokłon” (BT, Bw) lub „padać na twarz” (Bp). Bez względu jednak na to, jak przełożono owo greckie słowo, jego znaczenie musi harmonizować z resztą Pisma Świętego. Sam Jezus stanowczo oświadczył Szatanowi: „Jehowę, twego Boga, masz czcić [forma słowa proskynéo] i tylko dla niego masz pełnić świętą służbę” (Mt 4:8-10; Łk 4:7, 8). Również anioł (aniołowie) powiedział do Jana: „Oddaj cześć Bogu” (Obj 19:10; 22:9), a było to już po wskrzeszeniu i wyniesieniu do chwały Jezusa, co dowodzi, że w tej kwestii nic się nie zmieniło. To prawda, że Psalm 97 — który apostoł niewątpliwie przytoczył w Hebrajczyków 1:6 i odniósł do Chrystusa Jezusa — mówi o kłanianiu się Jehowie Bogu (Ps 97:1, 7). Jednak wcześniej Paweł wykazał, że zmartwychwstały Chrystus jest „odbiciem chwały Boga i dokładnym wyobrażeniem samej jego istoty” (Heb 1:1-3). Jeśli więc uznać, że aniołowie „oddają cześć” Synowi, to w rzeczywistości za jego pośrednictwem oddają ją Jehowie Bogu, Najwyższemu Władcy, „Temu, który uczynił niebo i ziemię, i morze, i źródła wód” (Obj 4:10, 11; 7:11, 12; 11:16, 17; 14:7; por. 1Kn 29:20; Obj 5:13, 14; 21:22). Z drugiej strony zwroty „oddawać pokłon” czy „padać na twarz” (zamiast „oddawać cześć”) są całkowicie zgodne ze znaczeniem hebrajskiego hisztachawáh użytego w Psalmie 97:7 oraz greckiego proskynéo w Hebrajczyków 1:6, gdyż wydobywają ich podstawowy sens.

Syn choryckiego szejka Lotana; ten sam, co Hemam (Rdz 36:20-22; 1Kn 1:39; zob. HEMAM).

(hebr. Hor hahár: „góra Hor”).

1. Góra w pobliżu Mosery, na granicy Edomu. Zmarł na niej Aaron tuż przed wejściem Izraelitów do Ziemi Obiecanej. Na oczach całego zgromadzenia Aaron, Mojżesz i Eleazar, syn Aarona, weszli na górę Hor. Na szczycie Mojżesz zdjął z Aarona szaty kapłańskie i ubrał w nie Eleazara. Potem Aaron umarł, a Mojżesz i Eleazar prawdopodobnie go tam pochowali (Lb 20:22-29; Pwt 32:50; por. Pwt 10:6).

Według historyka Flawiusza góra Hor była jedną z wysokich gór otaczających miasto Petra, leżące w ziemi edomskiej (Dawne dzieje Izraela, IV, IV, 7). Zgodnie z tradycją identyfikowano ją z Dżabal Harun (co znaczy „góra Aarona”), górą z czerwonego piaskowca, o dwóch szczytach i wysokości ok. 1460 m, leżącą niecałe 5 km na zach. pd. zach. od Petry. Jednakże Dżabal Harun najwyraźniej nie pasuje do tego, co mówi Biblia, mianowicie że Izraelici wyruszyli z Kadesz (Kadesz-Barnea) do góry Hor „na granicy ziemi edomskiej” (Lb 33:37-39, 41). Dżabal Harun nie znajduje się na granicy dawnego Edomu, lecz w głębi tego kraju. A zatem żeby tam dotrzeć, Izraelici musieliby wkroczyć na ziemię edomską. To z kolei nie mogło się wydarzyć, ponieważ wcześniej Edomici nie pozwolili im przejść przez swoje terytorium (Lb 20:14-22; Pwt 2:5-8). Dlatego wielu uczonych woli identyfikować Hor z Dżabal Madara (Har Cin [Hor ha-Har]) — samotną, stromą górą z białego wapienia, leżącą ok. 40 km na pd. zach. od Morza Martwego i ok. 60 km na wsch. pn. wsch. od Kadesz.

2. Góra na pn. krańcu Kanaanu (Lb 34:7, 8). Co do jej lokalizacji nie ma pewności. Niektórzy uczeni uważają, że ta góra Hor (hebr. Hor hahár) może być tożsama z Hermonem. Inni sugerują, iż chodzi o całe pasmo Libanu lub któryś z jego wyższych szczytów.

Król Gezeru. Jeden z 31 królów pokonanych przez Izraelitów pod wodzą Jozuego w czasie podboju Ziemi Obiecanej. Horam zginął wraz z całą swą armią, gdy wyruszył na pomoc miastu Lachisz, przeciwko któremu walczył Jozue (Joz 10:33; 12:7, 8, 12, 24).

(„suchy; opustoszały”).

„Góra prawdziwego Boga”; najwyraźniej inne określenie Synaju (1Kl 19:8; Wj 33:6). Jednakże zazwyczaj nazwa Horeb odnosiła się do całego górzystego regionu wokół góry Synaj, nazywanego też pustkowiem Synaj (Pwt 1:6, 19; 4:10, 15; 5:2; 9:8; 18:16; 29:1; 1Kl 8:9; 2Kn 5:10; Ps 106:19; Mal 4:4; por. Wj 3:1, 2; Dz 7:30; zob. SYNAJ 1 i 2).

Przy Horebie Mojżeszowi ukazał się anioł Jehowy w płomieniu ognia pośrodku ciernistego krzewu i polecił mu wyprowadzić Izraelitów z Egiptu (Wj 3:1-15). Później, w Refidim, wyzwoleni z niewoli Izraelici narzekali na brak wody do picia. Toteż na rozkaz Jehowy Mojżesz w towarzystwie kilku starszych Izraela podszedł do skały w Horebie — najpewniej chodzi tu o górzysty region Horeb — i uderzył w nią laską. Za sprawą cudu ze skały popłynęła woda (Wj 17:1-6; por. Ps 105:41). Po stuleciach do Horebu dotarł przez Beer-Szebę prorok Eliasz, gdy uciekał przed mściwą królową Jezebel (1Kl 19:2-8).