zamki lub fortece, były otoczone murami obronnymi z solidnymi bramami (Neh 1:1; Est 1:2). Zazwyczaj miały przestronne dziedzińce i wspaniałe ogrody, które przydawały im piękna i królewskiego przepychu (Est 1:5).

Biblia wspomina o pałacach w Asyrii (Nah 1:1; 2:6), Babilonie (2Kl 20:18; 2Kn 36:7; Iz 39:7; Dn 1:4; 5:5) i Persji (Ezd 4:14; Est 7:7, 8). Rezydencje w Babilonie nazwano „przepysznymi pałacami” (Iz 13:22). Do najwspanialszych pałaców świata starożytnego należała siedziba Salomona, która wywarła tak ogromne wrażenie na królowej Szeby (1Kl 10:4, 5).

Pałac Salomona wzniesiono na górze Moria, na pd. od świątyni, jako jeden z kilku gmachów królewskich na tym terenie, których budowa trwała w sumie 13 lat. Do tego kompleksu należały też Dom Lasu Libanu, Portyk Kolumnowy i Portyk Tronowy. Obok pałacu królewskiego wybudowano też specjalny dom dla córki faraona, jednej z wielu żon Salomona (1Kl 7:1-8).

W porównaniu z dokładnym opisem wspaniałej świątyni Biblia zawiera bardzo niewiele informacji o pałacu Salomona. Ale rozmiary jego kamieni fundamentowych wskazują, że musiała to być imponująca budowla. Kamienie te miały osiem i dziesięć łokci (3,6 m i 4,5 m) długości i niewątpliwie proporcjonalną szerokość i wysokość, a zatem ważyły wiele ton. Mury — zarówno po wewnętrznej, jak i po zewnętrznej stronie — wybudowano z kosztownych kamieni starannie dociętych na wymiar (1Kl 7:9-11; por. Ps 144:12).

Ozdoby i wyposażenie pałacu Salomona mógł mieć na myśli pisarz Psalmu 45, gdy nawiązał do „wspaniałego pałacu z kości słoniowej”. Apostoł Paweł odniósł słowa tego psalmu do Jezusa Chrystusa jako niebiańskiego Króla (Ps 45:8, 15; por. Ps 45:6, 7 z Heb 1:8, 9; Łk 4:18, 21).

Greckie określenie praitòrion (od łac. praetorium) odnosi się do oficjalnej rezydencji rzymskiego namiestnika. W pałacu namiestnikowskim w Jerozolimie Poncjusz Piłat przesłuchiwał Chrystusa Jezusa, a na dziedzińcu rzymscy żołnierze z niego szydzili (Mk 15:16; Jn 18:28, 33; 19:9). Niektórzy uważają, że rezydencją namiestnika była twierdza Antonia, ale zdaniem innych chodzi raczej o pałac wybudowany przez Heroda Wielkiego. Na poparcie tego drugiego poglądu przytacza się następujące argumenty: 1) Według Filona, żydowskiego historyka z I w., pałac Heroda nazywano „domem namiestników”, i to w nim namiestnik Piłat powiesił tarcze ku czci cesarza Tyberiusza (Legatio ad Caium, XXXIX, 306). 2) Żydowski historyk Flawiusz donosi, że właśnie tam urządził swą kwaterę prokurator Gesjusz Florus (Wojna żydowska, II, XIV, 8 [301]). 3) Rezydencją namiestnika w Cezarei był pałac Heroda (Dz 23:33-35).

Pałac Heroda w Jerozolimie znajdował się w pn.-zach. rogu Górnego Miasta, będącego pd. częścią całego miasta. Według opisu Flawiusza był otoczony murem o wysokości 30 łokci (13 m), w którym w równych odstępach rozmieszczono wieże. Wewnątrz murów znajdowały się krużganki, dziedzińce i różnorodne gaje. Komnaty były bogato wyposażone w przedmioty ze złota, srebra i marmuru. Sypialnie mogły pomieścić stu gości (Dawne dzieje Izraela, XV, IX, 3; Wojna żydowska, V, IV, 4 [173-182]).

Nieduża prowincja rzymska na pd. wybrzeżu Azji Mniejszej; odwiedził ją Paweł podczas swej pierwszej podróży misjonarskiej. Chociaż granice Pamfilii z czasem się zmieniały, na ogół przyjmuje się, że zajmowała pas wybrzeża o długości ok. 120 km i szerokości ok. 50 km. Na zach. graniczyła z Licją, na pn. z Galacją, a na wsch. z królestwem Antiocha. Na wybrzeżu Pamfilii panował gorący klimat podzwrotnikowy, a na terenach położonych wyżej, w górach Taurus, klimat był bardziej umiarkowany.

Mieszkańcy Pamfilii byli prawdopodobnie potomkami Greków i miejscowego plemienia, a niektórzy nawet sugerują, iż nazwa tej krainy oznacza „złożony z różnorakich szczepów l[ub] gatunków” (Słownik grecko-polski, red. Z. Abramowiczówna, Warszawa 1962, t. III, s. 377). Najwyraźniej mieszkali tam też Żydzi lub prozelici, gdyż podczas Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. wśród tych, którzy w Jerozolimie zdumiewali się, słysząc uczniów mówiących ich „własnym językiem”, byli też przybysze z Pamfilii (Dz 2:6, 10).

Na wybrzeżu lub w pobliżu znajdowało się kilka większych miast, np. portowa Attalia, Perge nad rzeką Kestros (Aksu) oraz Side, gdzie piraci sprzedawali swe łupy i gdzie handlowano niewolnikami. Paweł, Barnabas i Jan Marek płynęli z Pafos na Cyprze na pn. zach. i „przybyli do Perge w Pamfilii”. Nie wiadomo, czy dopłynęli do samego Perge (podobno w starożytności rzeka Kestros była żeglowna przynajmniej do tego miasta), czy też wysiedli w Attalii i pozostałą odległość przebyli lądem. W Perge Jan Marek odłączył się od reszty i wrócił do Jerozolimy, a Paweł i Barnabas udali się na pn. przez góry do Antiochii w Pizydii (w prowincji Galacja) (Dz 13:13, 14; 15:38; 27:5). Droga ta miała złą sławę ze względu na rozbójników