świat został kiedyś zniszczony; obawiali się też, że pod koniec pewnego cyklu ród ludzki będzie unicestwiony przez podobny kataklizm” (Life and Work at the Great Pyramid, Edynburg 1867, t. II, ss. 390, 391). W książce The Worship of the Dead (J. Garnier, Londyn 1904, s. 4) powiedziano: „Wszyscy obchodzą to święto [zmarłych] dokładnie albo mniej więcej w tym samym dniu, w którym według sprawozdania Mojżeszowego rozpoczął się potop, tzn. siedemnastego dnia drugiego miesiąca — miesiąca odpowiadającego w przybliżeniu naszemu listopadowi”. Rzeczywiście, Biblia mówi, że potop rozpoczął się „w miesiącu drugim, w siedemnastym dniu tego miesiąca” (Rdz 7:11). Ów „miesiąc drugi” przypada w naszym kalendarzu na drugą połowę października i pierwszą połowę listopada.

Świadectwo Biblii. Historyczność potopu potwierdzają też inni pisarze Biblii, a ich natchnione wypowiedzi stanowią mocniejszy dowód niż podania pogańskich ludów pierwotnych. Hebrajskie słowo mabbúl, „potop”, pojawia się poza Księgą Rodzaju tylko w pieśni Dawida, według której „Jehowa zasiadł nad potopem” (Ps 29:10). Ale relację z Księgi Rodzaju poświadczają również wzmianki takich pisarzy, jak Izajasz (Iz 54:9) czy Ezechiel (Eze 14:14, 18, 20), dla których Noe był postacią historyczną. Piotr w swoich listach parokrotnie wspomina o potopie (1Pt 3:20; 2Pt 2:5; 3:5, 6). Paweł wskazuje, że Noe, budując arkę dla ocalenia swej rodziny, dowiódł wielkiej wiary (Heb 11:7). A Łukasz wymienia go wśród przodków Mesjasza (Łk 3:36).

Jeszcze większą wagę ma to, co o czasach potopu powiedział Jezus, a co zanotowali Łukasz i Mateusz. Jego słowa nie tylko potwierdzają prawdziwość relacji o potopie, lecz także ukazują symboliczne i prorocze znaczenie tych dawnych wydarzeń. Odpowiadając na pytanie uczniów: „Co będzie znakiem twojej obecności oraz zakończenia systemu rzeczy?”, Jezus oznajmił m.in.: „Jakie bowiem były dni Noego, taka też będzie obecność Syna Człowieczego. Bo jacy byli w owych dniach przed potopem — jedli i pili, mężczyźni się żenili, a kobiety wydawano za mąż, aż do dnia, gdy Noe wszedł do arki, i nie zwrócili na nic uwagi, aż przyszedł potop i zmiótł ich wszystkich — tak będzie z obecnością Syna Człowieczego” (Mt 24:3, 37-39; Łk 17:26, 27). A zatem w samym Piśmie Świętym jest dostatecznie dużo dowodów autentyczności i wiarogodności relacji o potopie. Nie opierają się one na ludzkich tradycjach czy legendach dawnych ludów ani na znaleziskach geologicznych bądź archeologicznych.

Łagodne usposobienie połączone z brakiem wyniosłości i próżności; nastawienie umysłu pozwalające znosić krzywdę cierpliwie, bez irytacji, urazy bądź mściwej chęci odwetu. Potulność ściśle się wiąże z takimi zaletami, jak pokora, uniżenie umysłu oraz delikatność (zob. ŁAGODNOŚĆ; POKORA). Hebrajski wyraz tłumaczony na „potulny” (ʽanáw) pochodzi od rdzenia ʽanáh, który znaczy „być udręczonym, upokorzonym, uciemiężonym”.

W Biblii ukazano potulność jako cechę wyrażającą się przede wszystkim w postawie wobec Boga, a także wobec bliźnich. Napisano np.: „Potulni pomnożą swą radość z Jehowy” (Iz 29:19). Osoby potulne są skore do nauki — Jehowa ‛będzie je uczył swej drogi’ (Ps 25:9) — i chętnie przyjmują od Niego karcenie, choć niekiedy może ono zasmucać (Heb 12:4-11). Nie pałają gniewem, gdy niesłusznie doznają zła i krzywd, lecz czekają na pomstę Jehowy (Ps 37:8-11). Nie popadają w rozgoryczenie, bo wierzą, iż Jego wybraniec, „gałązka z pnia Jessego, (...) w prostolinijności udzieli upomnienia na rzecz potulnych na ziemi” (Iz 11:1-4).

Mojżesz. Mojżesz uchodził za „najpotulniejszego ze wszystkich ludzi, którzy byli na powierzchni ziemi” — potrafił przyjąć krytykę i nie żywić urazy (Lb 12:3). O jego potulności wspomniano wówczas, gdy Miriam i Aaron zaczęli przeciw niemu szemrać. W rzeczywistości było to całkowicie bezpodstawne narzekanie na Jehowę, które On szybko dostrzegł i zganił (Lb 12:1-15).

Niektórzy krytycy uważają wzmiankę o potulności Mojżesza za jego czczą przechwałkę. Według innych wypowiedź ta została później przez kogoś dodana, a zdaniem jeszcze innych stanowi dowód, że to nie Mojżesz spisał Pięcioksiąg. Jednakże w komentarzu biblijnym pod red. F. C. Cooka tak powiedziano o tych słowach: „Jeżeli uznamy, że Mojżesz wyrzekł je nie proprio motu [z własnej woli], lecz pod kierownictwem spoczywającego na nim Ducha Świętego (por. xi. 17), to można w nich dostrzec pewną ‚obiektywność’, która świadczy o ich prawdziwości oraz natchnieniu. Ze słów tych — tak samo jak z fragmentów, w których Mojżesz równie otwarcie opisuje swe błędy (por. xx. 12 i nn.; Wyjścia iv. 24 i nn.; Powt. Pr. i. 37) — przebija prostota kogoś, kto mówił o sobie, ale nie na swoją rzecz (por. św. Mat. xi. 28, 29). Zamieszczono je w celu wyjaśnienia, dlaczego Mojżesz nie podjął w swej obronie żadnych działań i dlaczego Pan tak szybko zainterweniował”.

Jezus Chrystus. Jezus dowiódł potulności tym, że bez narzekania znosił wszelkiego rodzaju krzywdy; dał się nawet prowadzić „jak owca na rzeź” i ani słowem nie protestował (Iz 53:7; Dz 8:32-35; Flp 2:5-8; Heb 12:2). Ponadto będąc kimś większym niż Mojżesz, polecał siebie drugim jako osobę potulną, łagodnie usposobioną (Mt 11:28, 29, Bp, Br, NŚ, Pop). W myśl zapowiedzi z Izajasza 61:1 został namaszczony duchem Jehowy, aby ‛opowiadać dobrą nowinę potulnym’. Po odczytaniu tego proroctwa w synagodze w rodzinnym Nazarecie oświadczył: „Dzisiaj spełnił się ten fragment Pisma, któryście właśnie usłyszeli” (Łk 4:16-21). Tak więc Bóg, posyłając swego umiłowanego Syna, by uczył potulnych o wybawieniu, okazał im szczególną łaskę (Ps 149:4; Prz 3:34).

Przysparza korzyści. Do potulnych mieszkańców ziemi wciąż kierowane jest zaproszenie zanotowane przez proroka Sofoniasza: „Szukajcie Jehowy, wszyscy potulni ziemi, którzyście wprowadzili w czyn jego sądownicze rozstrzygnięcie. Szukajcie prawości, szukajcie potulności [inaczej mówiąc, pokory]. Zapewne będziecie mogli zostać ukryci w dniu gniewu Jehowy” (Sof 2:3, przyp. w NW; zob. BT, Bw). Oprócz tego obiecano im jeszcze inne wspaniałe dobrodziejstwa, np.: „Potulni posiądą ziemię i naprawdę będą się wielce rozkoszować obfitością pokoju” (Ps 37:11). Zarówno w sensie duchowym, jak i literalnym „potulni będą jeść i się nasycą” (Ps 22:26).

A zatem w przeciwieństwie do niegodziwych, którzy usiłują sprowadzić potulnych na manowce i ich unicestwić (Am 2:7; 8:4), Jehowa ‛słyszy ich szczere pragnienia’ i odpowiada na ich modlitwy; ponieważ w Nim pokładają nadzieję, nie doznają rozczarowania (Ps 9:18; 10:17). Prawdziwe okazuje się przysłowie: „Lepiej być uniżonym w duchu z potulnymi, niż dzielić łup z tymi, którzy się wywyższają” (Prz 16:19).

Jeden z dwóch polskich odpowiedników hebrajskiego słowa tannín (tanním). Gdy nie ma wzmianki o wodzie (Jer 51:34) lub kontekst wyraźnie wskazuje na węża (Wj 7:9, 12; por. 4:2, 3), słowo to oddaje się wyrażeniem „wielki wąż”. Wyraz tannín niewątpliwie może się odnosić do różnych wielkich stworzeń morskich (Rdz 1:21; Ps 148:7), choć zwykle występuje w sensie przenośnym. Skierowane do Jehowy słowa: „Ty wzburzyłeś morze swoją siłą; zdruzgotałeś w wodach łby morskich potworów” zdają się nawiązywać do zagłady faraona i jego wojska (Ps 74:13). W Izajasza 51:9 „potwór morski” pojawia się jako inne określenie Rahaba (Egiptu; por. Iz 30:7), może więc oznaczać Egipt. A w Ezechiela 29:3 i 32:2 najwyraźniej odnosi się do faraona. Wierny Hiob pytał, czy jest „potworem morskim”, przy którym trzeba stawiać straż (Hi 7:12; zob. LEWIATAN).

(z egip.; skrócona forma imienia Potifera).

Egipski dworzanin, dowódca straży przybocznej faraona. Przez pewien czas był panem Józefa i najwyraźniej miał duży majątek (Rdz 37:36; 39:4). Potyfar kupił Józefa od wędrownych kupców midianickich, a gdy zauważył, jak dobrym jest on sługą, ustanowił go nad całym swym mieniem; ze względu na Józefa błogosławieństwo Jehowy spoczywało na wszystkim, co miał w domu i na polu (Rdz 37:36; 39:1-6).

Niestety, żona Potyfara nie była mu tak wierna jak ów sługa. Wielokrotnie próbowała uwieść Józefa i pewnego dnia, gdy nikogo nie było w pobliżu, chwyciła go za szatę, ale on się wyrwał i uciekł. Kiedy Potyfar wrócił do domu, usłyszał od sfrustrowanej żony fałszywe oskarżenie pod adresem Józefa. Rozgniewany, wtrącił go do więzienia (Rdz 39:7-20).

Więzienie to najwyraźniej było połączone z domem Potyfara lub przynajmniej podlegało mu jako dowódcy straży przybocznej. W sprawozdaniu biblijnym czytamy, że przełożony podczaszych i przełożony piekarzy faraona byli trzymani w tym samym miejscu: „pod strażą w domu dowódcy straży przybocznej”, „pod strażą w domu jego [Józefa] pana” (Rdz 39:1; 40:1-7). Niemniej wydaje się mało prawdopodobne, by to Potyfar był „naczelnikiem więzienia”, który „oddał w rękę Józefa wszystkich więźniów” przebywających wtedy w więzieniu (Rdz 39:21-23). Być może ów naczelnik podlegał Potyfarowi.

Słowo „dworzanin” użyte na określenie Potyfara jest tłumaczeniem hebrajskiego wyrazu sarís — „eunuch” — który w swym szerszym znaczeniu odnosił się właśnie do dworzanina, podkomorzego czy zaufanego urzędnika królewskiego. „Dworzanin [sarís], który dowodził wojownikami” w czasie upadku Jerozolimy w 607 r. p.n.e., niewątpliwie był wysokim urzędnikiem państwowym, a nie kastratem (2Kl 25:19). Podobnie Potyfar jako żołnierz, dowódca straży przybocznej, a zarazem człowiek żonaty, z pewnością nie był eunuchem w sensie dosłownym.

Udzielanie rad lub wskazówek, których należy usłuchać. Takiego działania dotyczy hebrajski czasownik jaráh — „kierować; uczyć; pouczać”. Wyraz lékach, „pouczenie”, dosłownie oznacza „branie; przyjmowanie” (Pwt 32:2; por. Jer 9:20, gdzie pokrewny czasownik występuje w sformułowaniu „niech wasze ucho przyjmie słowo jego ust”). W Przysłów 16:21 został oddany