się żadne słowo, to zbitka ta jest rozdzielana. Toteż βύσσος zapisuje się jako býs·sos, bo od ss nie zaczyna się żaden grecki wyraz. W niniejszej publikacji podział na sylaby przy transliteracji z reguły nie jest zaznaczany.

Znaki przydechu. Samogłoska stojąca na początku słowa musi otrzymać znak przydechu: albo „mocny” — spiritus asper (῾), albo „słaby” — spiritus lenis (᾿). Przydech słaby można przy transliteracji pominąć, natomiast mocny wymaga, by na początku słowa dodać literę h. Jeżeli wyraz zaczyna się dużą literą, znaki przydechu stawia się przed nią. Tak więc dla przykładu Ἰ oddaje się przez Ι, natomiast Ἱ przez Hi. Kiedy wyraz rozpoczyna mała litera, znak przydechu pojawia się nad nią, a w wypadku większości dwugłosek — nad drugą z nich. Dlatego αἰών przepisuje się jako aiòn, podczas gdy ἁγνός jako hagnòs i w końcu αἱρέομαι jako hairéomai.

Ponadto przydech mocny (῾) musi otrzymać grecka litera rho (ρ), oddawana przez r, jeśli stoi na początku słowa, a zatem ῥαββεί to w zapisie polskim rhabbeí.

Zobacz GRÓB, GROBOWIEC; ZWYCZAJE POGRZEBOWE.

Miejsce pochówku, gdzie składano zwłoki zmarłego w nadziei, że nie będzie zapomniany, a zwłaszcza że pozostanie w pamięci u Boga.

Profesor A. T. Robertson w dziele Word Pictures in the New Testament (1932, t. V, s. 87) tak objaśnia greckie słowa używane na określenie grobowca: „Tafos (grób) wiąże się z pojęciem pogrzebu (thapto — grzebać), jak w Mat. 23:27; mnemeion (od mnaomai‚ mimnesko — przypominać) oznacza pomnik (pamiątkowy nagrobek)”. Słowo mnemeíon jest spokrewnione z mnéma, które najwidoczniej ma podobne znaczenie, gdyż może się odnosić do „pamięci lub wspomnienia o czymś lub o zmarłym, a także do pamiątkowego nagrobka, czyli do grobowca” (Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words, 1981, t. 2, s. 173).

Grobowiec taki mógł być wykopany w ziemi, ale Hebrajczycy często wykorzystywali w tym celu naturalne groty bądź też wykuwane w skale komory (por. Dz 7:16 z Rdz 23:19, 20). Jak już wspomniano, wyraz táfos („grób”) wskazuje głównie na pogrzeb, a mnéma („grobowiec”) oraz mnemeíon („grobowiec pamięci”) kładą nacisk na zachowanie pamięci o zmarłym. Te dwa ostatnie terminy najwyraźniej kryją w sobie myśl o czymś trwalszym niż táfos; są one spokrewnione z łacińskim monumentum („pomnik; pamiątka”).

Z dostępnych dowodów wynika, że żydowskie grobowce umiejscawiano zwykle poza miastem — wyjątkiem były groby królów. Chrześcijańskie Pisma Greckie potwierdzają, że umieszczano je na zewnątrz miast (oprócz grobowca Dawida, na co zdaje się wskazywać werset z Dz 2:29). Ponieważ znajdowały się na odludziu, a Żydzi ich unikali (żeby nie narazić się na nieczystość ceremonialną), wśród grobowców włóczyli się czasami szaleńcy lub opętani przez demony (Mt 8:28; Mk 5:5).

Miejsce pozbawione ozdób. Chociaż żydowskie grobowce pamięci miały upamiętniać zmarłego, to na ogół nie były okazałe ani bogato zdobione. Niektóre wyglądały tak skromnie i niepozornie, że można było niechcący na nie wejść (Łk 11:44). Okoliczne narody pogańskie zazwyczaj stawiały niezwykle okazałe i kosztowne grobowce, tymczasem najstarsze odnalezione grobowce żydowskie wyróżniają się prostotą. Wynikało to stąd, że religia żydowska nie pozwalała na kult zmarłych ani nie propagowała nauk o świadomym bytowaniu po śmierci w krainie duchów, w co wierzyli Egipcjanie, Kananejczycy i Babilończycy. W prostych grobowcach izraelskich nie zachowały się żadne ślady takich spaczonych poglądów, co dodatkowo przeczy twierdzeniom wielu krytyków, według których religia narodu izraelskiego od najdawniejszych czasów miała charakter synkretyczny, tzn. łączyła w sobie różne sprzeczne poglądy i ukształtowała się przez asymilację wierzeń i zwyczajów wcześniejszych religii. Zdarzały się jednak odstępstwa od reguły. Jezus wspomniał, że za jego czasów uczeni w piśmie oraz faryzeusze zwykli byli ozdabiać grobowce pamięci proroków i innych ludzi (Mt 23:29, 30). Wielu ówczesnych bogaczy ulegało wpływom greckim i rzymskim i budowało bardziej wystawne grobowce.

W Chrześcijańskich Pismach Greckich wyraźnie wymieniono tylko grobowce Jana Chrzciciela (Mk 6:29), Łazarza i Jezusa. Łazarz został pochowany w typowym żydowskim grobowcu — tzn. w jaskini, której wylot zasunięto kamieniem. Sądząc po podobnych grobowcach odkrytych w Palestynie, otwór ten był stosunkowo mały. Z kontekstu wynika, że owa jaskinia znajdowała się poza terenem wioski (Jn 11:30-34, 38-44).

Grobowiec Jezusa. Jezusa pochowano w nowym grobowcu, który należał do Józefa z Arymatei; nie była to jaskinia, lecz komora wykuta w litej skale w ogrodzie niedaleko miejsca, gdzie ustawiono pal męki. Do zasłonięcia wejścia potrzebny był wielki kamień, najprawdopodobniej okrągły, jakich czasami używano (Mt 27:57-60; Mk 16:3, 4; Jn 19:41, 42). Ciała zmarłych składano na ławach wyciosanych w skale lub umieszczano we wgłębieniach drążonych w skale prostopadle do ściany (por. Mk 16:5).

Obecnie dwa miejsca roszczą sobie pretensje do miana grobu Jezusa. Na jednym z tych miejsc, uznawanym przez tradycję, wzniesiono bazylikę Grobu Pańskiego. Drugim jest „Grób w ogrodzie”, wycięty w ogromnym występie skalnym na zboczu pewnego wzgórza i leżący poza obrębem nawet dzisiejszego miasta. Nie ma jednak żadnego rozstrzygającego dowodu na to, że którekolwiek z tych miejsc rzeczywiście jest grobowcem pamięci, gdzie złożono ciało Jezusa (zob. GOLGOTA).

Grobowce pootwierane po śmierci Jezusa. Sporo dyskusji wywołują wersety z Mateusza 27:52, 53; powiedziano tu, że kiedy w chwili śmierci Jezusa zatrzęsła się ziemia, „pootwierały się grobowce pamięci”. Niektórzy wręcz utrzymują, jakoby doszło wtedy do zmartwychwstania. Jednakże porównanie tego fragmentu z wersetami opisującymi czyjeś wskrzeszenie jasno dowodzi, że nie chodzi tutaj o zmartwychwstanie, lecz jedynie o wyrzucenie ciał z grobów. Coś podobnego wydarzyło się też współcześnie, np. w r. 1949 w Ekwadorze, a w r. 1962 w kolumbijskim mieście Sonsón, gdzie na cmentarzu nagłe trzęsienie ziemi wyrzuciło z grobów 200 zwłok (El Tiempo, 31 lipca 1962, Bogota, Kolumbia).

W pamięci u Boga. Ponieważ w słowie mnemeíon kryje się myśl o pamiętaniu, całkiem słusznie użyto właśnie tego wyrazu (a nie słowa táfos) w Jana 5:28, gdzie jest mowa o wskrzeszeniu „wszystkich [którzy przebywają] w grobowcach pamięci”. Sformułowanie to wyraźnie kontrastuje z całkowitym odrzuceniem i wymazaniem z pamięci tych, którzy trafiają do Gehenny (Mt 10:28; 23:33; Mk 9:43). Hebrajczycy przywiązywali dużą wagę do pogrzebu (zob. ZWYCZAJE POGRZEBOWE), co świadczy o tym, że chcieli być zachowani w pamięci, zwłaszcza w pamięci Jehowy Boga, gdyż jak wierzyli, „nagradza [On] tych, którzy go pilnie szukają” (Heb 11:1, 2, 6). Na grobach Izraelitów rzadko spotyka się inskrypcje, a jeśli już, to zazwyczaj tylko imiona. W przeciwieństwie do władców innych narodów wybitni królowie Judy nie pozostawili po sobie wspaniałych pomników, na których by wysławiano ich samych oraz ich dokonania. Nie ulega więc wątpliwości, że wiernym ludziom z czasów starożytnych zależało bardziej na tym, żeby ich imię znalazło się w „księdze pamięci”, o której mowa w Malachiasza 3:16 (por. Kzn 7:1; zob. też IMIĘ, NAZWA).

Okoliczność, że w greckich słowach tłumaczonych na „grobowiec” i „grobowiec pamięci” kryje się myśl o pamiętaniu, nadaje dodatkowego znaczenia prośbie złoczyńcy zawieszonego na palu obok Jezusa: „Pamiętaj o mnie, gdy się znajdziesz w swoim królestwie” (Łk 23:42).

Zobacz GRZMOT.

Zobacz BOANERGES.

Miejsce pochówku. Współcześnie chodzi na ogół o dół wykopany w ziemi, lecz Hebrajczycy i inni mieszkańcy Bliskiego Wschodu często składali ciała zmarłych w naturalnych grotach lub w grobowcach wykutych w skale. Hebrajskie słowo kéwer oznacza „grobowiec”, „grób” bądź „cmentarz” (Rdz 23:7-9; Jer 8:1; 26:23). Również pokrewne słowo kewuráh odnosi się do grobu wykopanego w ziemi albo do grobowca wyciosanego w skale (Rdz 35:20; 1Sm 10:2).

W języku greckim „grób” jest tłumaczeniem słowa táfos (Mt 28:1), a forma czasownikowa thápto znaczy „grzebać” (Mt 8:21, 22). Z kolei mnéma (Łk 23:53) to „grobowiec”, a mnemeíon (Łk 23:55) — „grobowiec pamięci”.

Wspomniane słowa hebrajskie i greckie dotyczą pojedynczego grobowca czy grobu, dlatego gdy oznaczają wiele takich miejsc pochówku, często są używane w liczbie mnogiej. Różnią się więc od hebrajskiego szeʼòl i jego greckiego odpowiednika háides, które to wyrazy odnoszą się do powszechnego grobu wszystkich ludzi, toteż zawsze występują w liczbie pojedynczej. Z tego względu w niektórych współczesnych przekładach słowa szeʼòl oraz háides nie są tradycyjnie oddawane przez „piekło”, „grób” czy „otchłań, lecz po prostu transkrybowane” (zob. HADES; SZEOL).

Ponieważ jednak ktoś pochowany w grobie lub grobowcu w rzeczywistości zstępował do Szeolu, słowa oznaczające miejsce pochówku nieraz występują w zestawieniu z Szeolem, choć nie są jego dokładnymi odpowiednikami (Hi 17:1, 13-16; 21:13, 32, 33; Ps 88:3-12).

W Rzymian 3:13 apostoł Paweł, przytaczając Psalm 5:9, porównuje gardło niegodziwców i oszustów do „otwartego grobu”. Tak jak otwarty grób zionie śmiercią i zepsuciem, tak z gardeł takich ludzi dobywają się śmiercionośne i plugawe słowa (por. Mt 15:18-20).

Groby zazwyczaj bielono, żeby ktoś mimowolnie ich nie dotknął i nie stał się nieczysty. W pobliżu Jerozolimy robiono to na miesiąc przed Paschą, aby w tym szczególnie uroczystym okresie nikt nie stał się nieczysty wskutek przypadkowego dotknięcia