(por. 2Ko 11:26). Wracając, obaj misjonarze przechodzili przez Pamfilię i głosili w Perge. Potem udali się do Attalii, skąd odpłynęli do Antiochii w Syrii (Dz 14:24-26).

W różnych okresach historycznych Pamfilia podlegała Lidii, Persji, Macedonii i Rzymowi. Pod panowaniem rzymskim stanowiła jedną prowincję z Cylicją (leżącą na wsch.), potem z Galacją, a w końcu z Licją (Dz 13:13; 16:6; 27:5).

Zobacz WIECZERZA PAŃSKA.

Greckie i hebrajskie słowa tłumaczone na „pan” (lub „właściciel”) zostały użyte w odniesieniu do Jehowy Boga (Eze 3:11), Jezusa Chrystusa (Mt 7:21), jednego ze starszych, których ujrzał w wizji Jan (Obj 7:13, 14), aniołów (Rdz 19:1, 2; Dn 12:8), ludzi (1Sm 25:24; Dz 16:16, 19, 30) i fałszywych bóstw (1Ko 8:5). Wyraz „pan” często wskazuje na kogoś, kto jest właścicielem jakichś osób lub rzeczy albo sprawuje nad nimi władzę (Rdz 24:9; 42:30; 45:8, 9; 1Kl 16:24; Łk 19:33; Dz 25:26; Ef 6:5). Określenia tego Sara używała wobec męża (Rdz 18:12), dzieci wobec ojców (Rdz 31:35; Mt 21:28, 29), a także młodszy brat wobec starszego (Rdz 32:5, 6). Na znak szacunku tytułowano tak znamienitych ludzi, urzędników, proroków i królów (Rdz 23:6; 42:10; Lb 11:28; 2Sm 1:10; 2Kl 8:10-12; Mt 27:63). Słowa „pan” używano też jako formy grzecznościowej przy zwracaniu się do nieznajomych (Jn 12:21; 20:15; Dz 16:30).

Jehowa Bóg. Jehowa Bóg jest „Panem nieba i ziemi”, Władcą Wszechświata, gdyż wszystko stworzył (Mt 11:25; Obj 4:11). „Panem” nazywają Go stworzenia niebiańskie, jak to wynika z Objawienia 11:15: „W niebie rozległy się donośne głosy, mówiące: ‚Królestwo świata stało się królestwem naszego Pana [Jehowy] i jego Chrystusa’”. Wierni słudzy Boży na ziemi zwracali się do Niego „Wszechwładny Panie”; tytuł ten pojawia się w natchnionych Pismach przeszło 300 razy (Rdz 15:2; Obj 6:10). Bóg został też słusznie nazwany „prawdziwym Panem” (Iz 1:24). Pod Jego kierownictwem odbywa się zgromadzanie ludzi mających dostąpić życia wiecznego. Jego więc, jako „Pana żniwa”, należy prosić o wysłanie większej liczby pracowników do pomocy w tym dziele (Mt 9:37, 38; zob. Dodatek 1E i 1H w NW).

Jezus Chrystus. Będąc na ziemi, Jezus nazwał siebie „Panem sabatu” (Mt 12:8). Dlatego w sabat prowadził dzieło zlecone mu przez niebiańskiego Ojca. Obejmowało ono m.in. uzdrawianie chorych (por. Mt 8:16, 17). Jezus wiedział, że Prawo Mojżeszowe, łącznie z przykazaniem o sabacie, było „cieniem mających nadejść dóbr” (Heb 10:1). Z „dobrami” tymi wiąże się pewien sabat, którego Panem ma być właśnie Jezus (zob. SABAT [„Pan sabatu”]).

Kiedy Chrystus był na ziemi, „Panem” nazywali go nie tylko jego uczniowie (Mt 8:2; Jn 4:11). Ludzie postronni tytułowali go tak z grzeczności lub szacunku. Jednakże swym apostołom Jezus wykazał, że nazywanie go „Panem” wiąże się z czymś więcej. Powiedział: „Zwracacie się do mnie: ‚Nauczycielu’ oraz: ‚Panie’ i słusznie mówicie, bo nim jestem” (Jn 13:13). Apostołowie uczyli się od niego, był więc dla nich Panem i Mistrzem.

Zwłaszcza po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa tytułowanie go „Panem” nabrało szczególnego znaczenia. Przez ofiarną śmierć wykupił swych naśladowców i w ten sposób stał się ich Właścicielem (Jn 15:13, 14; 1Ko 7:23; 2Pt 2:1; Judy 4; Obj 5:9, 10). Został też ich Królem i Oblubieńcem, któremu się podporządkowali jako swemu Panu (Dz 17:7; Ef 5:22-27; por. Jn 3:28, 29; 2Ko 11:2; Obj 21:9-14). Jezus dochował wierności aż do haniebnej śmierci na palu, dlatego Jehowa w nagrodę „wyniósł go na wyższe stanowisko i życzliwie dał mu imię, które przewyższa wszelkie inne imię, żeby w imię Jezusa zgięło się wszelkie kolano tych w niebie i tych na ziemi, i tych pod ziemią i żeby wszelki język otwarcie uznał, że Jezus Chrystus jest Panem ku chwale Boga, Ojca” (Flp 2:9-11). Kto uważa Jezusa Chrystusa za Pana, ten musi nie tylko tak go nazywać, lecz także uznawać jego pozycję i być mu posłusznym (por. Jn 14:21). Sam Jezus powiedział: „Nie każdy, kto do mnie mówi: ‚Panie, Panie’, wejdzie do królestwa niebios, lecz tylko ten, kto wykonuje wolę mego Ojca, który jest w niebiosach” (Mt 7:21).

Poza tym Jehowa Bóg obdarzył swego wiernego Syna nieśmiertelnością. Chociaż więc sporo ludzi panowało w charakterze królów i panów, tylko Jezus Chrystus, „Król królów i Pan panów”, otrzymał nieśmiertelność (1Tm 6:14-16; Obj 19:16).

Ponieważ Jezus ma klucze śmierci i Hadesu (Obj 1:17, 18), może wyzwolić ludzkość z powszechnego grobu (Jn 5:28, 29) oraz ze śmierci odziedziczonej po Adamie (Rz 5:12, 18). Jest zatem ‛Panem umarłych’, w tym także króla Dawida, jednego ze swych ziemskich przodków (Dz 2:34-36; Rz 14:9).

Tytuł wyrażający szacunek. Okoliczność, że chrześcijanie mają tylko „jednego Pana”, Jezusa Chrystusa (Ef 4:5), nie wyklucza używania tego tytułu w odniesieniu do innych osób — z szacunku, grzeczności lub w dowód uznania ich władzy.