rybołówstwo. Ludzie zajmowali się też tkactwem, kamieniarstwem, budową łodzi i garncarstwem. Według Flawiusza na terenie Galilei były 204 miasta i wioski, a najmniejsza liczyła ponad 15 000 mieszkańców. Jeśli nie jest to przesada, jak wielu uważa, znaczyłoby to, że w Galilei mieszkało ok. 3 milionów ludzi (Autobiografia, 45 [235]; Wojna żydowska, III, III, 2 [43]).

Galilea była dobrze nawodniona i miała żyzne gleby. Wydaje się więc, że głównym zajęciem ludności było rolnictwo. Obecnie uprawia się tu różne warzywa, jak również pszenicę, jęczmień, ryż i proso, a także indygowce, figi, oliwki, trzcinę cukrową oraz pomarańcze, gruszki i morele. W czasach starożytnych było tam sporo lasów. Do dziś na tych terenach rosną cedry, cyprysy, dęby, jodły, oleandry, orzechy włoskie, palmy, sosny i sykomory.

Zarówno klimat, jak i warunki naturalne Galilei charakteryzują się dużą różnorodnością. W górach jest chłodno, nad jeziorem dość ciepło, a w dolinie Jordanu — gorąco. Teren Dolnej Galilei opada nad Jeziorem Galilejskim do poziomu ok. 210 m p.p.m., a jego najwyższym punktem jest góra Tabor, która ma wysokość 562 m n.p.m. (ILUSTRACJA, t. 1, s. 334). Natomiast góry i wzgórza Górnej Galilei leżą na wysokości od 460 do 1208 m n.p.m.

Ludność Galilei. Żydzi z Galilei różnili się od tych z Judei. Według starożytnych rabinów Galilejczycy bardziej dbali o reputację, natomiast Judejczycy większą wagę przykładali do pieniędzy. Z kolei Galilejczycy nie trzymali się tak ściśle tradycji. Talmud wręcz potępia ich za jej lekceważenie (Megilla 75a). Warto tu zauważyć, że to faryzeusze i uczeni w piśmie z Jerozolimy, a nie z Galilei, zarzucili uczniom Jezusa, iż nie postępują zgodnie z tradycją dotyczącą obmywania rąk (Mk 7:1, 5).

Ponieważ świątynia i Sanhedryn znajdowały się w Jerozolimie, z pewnością było tam więcej nauczycieli Prawa, stąd żydowskie powiedzenie: „Idź na północ [do Galilei] po bogactwo, ale na południe [do Judei] po mądrość”. Nie oznacza to, że Galilejczycy tkwili w mrokach niewiedzy. W miastach i wioskach Galilei też byli nauczyciele Prawa, istniały również synagogi. Te ostatnie stanowiły ośrodki kształcenia (Łk 5:17). Jednak naczelni kapłani i faryzeusze z Jerozolimy patrzyli z góry na zwykłych Galilejczyków i uważali ich za niedouczonych w kwestii Prawa. Na przykład gdy Nikodem stanął w obronie Jezusa, faryzeusze powiedzieli mu: „Czyżbyś i ty był z Galilei? Zbadaj i zobacz, że żaden prorok nie ma być wzbudzony z Galilei” (Jn 7:45-52). W ten sposób zignorowali spełnienie się proroctwa Izajasza dotyczącego działalności Chrystusa (Iz 9:1, 2; Mt 4:13-17).

Galilejczycy mieli charakterystyczny akcent, co niektórzy przypisują wpływom cudzoziemców. Nic dziwnego, że różnili się mową (Mt 26:73), skoro od Judei oddzielała ich Samaria. Również obecnie w wielu częściach świata ludzi z różnych regionów można rozpoznać po lokalnym akcencie. Nawet pomiędzy plemionami izraelskimi już setki lat wcześniej istniały różnice w wymowie. Dobitnym tego przykładem jest okoliczność, iż w czasach Jeftego Efraimici nie potrafili poprawnie wypowiedzieć hasła „Szibbolet” (Sdz 12:5, 6).

Służba Jezusa w Galilei. Na terenie Galilei rozegrało się wiele ważnych wydarzeń podczas ziemskiej służby Jezusa. W związku z nią wymieniono takie galilejskie miasta, jak Betsaida, Chorazyn, Kafarnaum, Kana, Nain i Nazaret oraz rejony Magadanu (Mt 11:20-23; 15:39; Łk 4:16; 7:11; Jn 2:11; zob. BETSAIDA). Większą część swego ziemskiego życia Jezus spędził w galilejskim mieście Nazaret (Mt 2:21-23; Łk 2:51, 52). Na uczcie weselnej w Kanie dokonał swego pierwszego cudu, zamieniając wodę w wyborne wino (Jn 2:1-11). Gdy Jan Chrzciciel został pojmany, Jezus wrócił z Judei do Galilei i zaczął głosić: „Okazujcie skruchę, bo przybliżyło się królestwo niebios” (Mt 4:12-17). Podróżując po Galilei, nauczał w różnych synagogach. Pewnego razu przyszedł do swego rodzinnego Nazaretu i w dniu sabatu przeczytał odnoszący się do niego fragment 61 rozdz. Izajasza. Początkowo słuchacze obecni w synagodze byli pozytywnie nastawieni, ale gdy Jezus przyrównał ich do Izraelitów z czasów Eliasza i Elizeusza, wpadli w gniew i nawet chcieli go zabić (Łk 4:14-30).

Następnie Jezus poszedł do Kafarnaum, „miasta galilejskiego”, które stało się jego domem. Najwyraźniej w pobliżu tego miasta powołał Andrzeja, Piotra, Jakuba i Jana na rybaków ludzi (Łk 4:31; Mt 4:13-22). W towarzystwie tych czterech uczniów rozpoczął kampanię ewangelizacyjną na terenie Galilei. Nauczał i dokonywał potężnych dzieł, a w Kafarnaum wezwał Mateusza, by został jego naśladowcą (Mt 4:23-25; 9:1-9). Później na górze w pobliżu Kafarnaum wybrał 12 apostołów. Wszyscy z nich, prawdopodobnie oprócz Judasza Iskariota, byli Galilejczykami. Również w pobliżu Kafarnaum Jezus wygłosił Kazanie na Górze (Łk 6:12-49; 7:1). W galilejskim mieście Nain wskrzesił jedynego syna pewnej wdowy (Łk 7:11-17). Podczas późniejszej podróży ewangelizacyjnej Jezus ponownie odwiedził Nazaret, ale ludzie znowu go nie przyjęli (Mt 13:54-58). W okresie Paschy 32 r. n.e., najwyraźniej w czasie ostatniej intensywnej kampanii Jezusa na terenie Galilei, wielu uczniów zgorszyło się w Kafarnaum wypowiedzią o ‛jedzeniu jego ciała i piciu jego krwi’ i przestało za nim chodzić (Jn 6:22-71).

Chociaż Ewangelie synoptyczne opisują głównie służbę Jezusa w Galilei, Syn Boży nie zaniedbywał Judei, jak niektórzy niesłusznie uważają. Warto zauważyć, że Galilejczycy początkowo zwrócili uwagę na Jezusa, widząc, czego dokonał w Jerozolimie (Jn 4:45). Być może dlatego poświęcono więcej miejsca działalności Jezusa w Galilei, że jej mieszkańcy reagowali bardziej pozytywnie niż Judejczycy. Potwierdza to okoliczność, iż pierwszymi uczniami, którzy otrzymali ducha świętego, było ok. 120 Galilejczyków (Dz 1:15; 2:1-7). Władza i wpływy żydowskich przywódców religijnych zapewne nie były tak silne wśród Galilejczyków jak w Judei (por. Łk 11:52; Jn 7:47-52; 12:42, 43). Niektórzy sugerują, że tłum żądający śmierci Jezusa był złożony głównie z Judejczyków (Mt 27:20-23), natomiast wśród tych, którzy wcześniej witali Jezusa jako króla, przeważali Galilejczycy (Mt 21:6-11). Obecność w okresie Paschy wielu Galilejczyków i innych ludzi spoza Judei może po części tłumaczyć strach przywódców ludu w Jerozolimie przed aresztowaniem Jezusa w biały dzień, „by nie doszło do rozruchów” (Mt 26:3-5).

Słodkowodne jezioro na pn. Palestyny, nazywane także morzem Kinneret (Lb 34:11), jeziorem Genezaret (Łk 5:1) i Morzem Tyberiadzkim (Jn 6:1), a obecnie Jeziorem Galilejskim (gr. słowo tłumaczone na „morze” może też oznaczać „jezioro”) (MAPA, t. 2, s. 740; ILUSTRACJE, t. 1, s. 336, i t. 2, s. 740).

Rozmiar i ukształtowanie terenu. Jezioro Galilejskie leży w Rowie Jordanu na wysokości ok. 210 m p.p.m. Jego maksymalna głębokość to 48 m. Długość jeziora z pn. na pd. wynosi ok. 21 km, a największa szerokość — ok. 12 km. W zależności od pory roku woda ma różne odcienie zieleni lub błękitu, a jej średnia temperatura waha się od 14°C w lutym do 30°C w sierpniu. Głównym dopływem jeziora jest Jordan.

Otoczenie Jeziora Galilejskiego kształtem przypomina wielką misę. Po stronie wsch. stromo wznoszą się pokryte lawą wapienne góry, które osiągają wysokość ok. 610 m n.p.m. Na zach. brzegu wzniesienia nie są tak strome. Wzgórza i góry otaczają jezioro właściwie ze wszystkich stron z wyjątkiem równin w miejscach, gdzie na pn. wpływa, a na pd. zach. wypływa Jordan. Teren na pn. od jeziora usiany jest wielkimi bazaltowymi głazami. Na zach. brzegu, niedaleko na pd. od Tyberiady, znajdują się gorące źródła siarkowe, od dawna znane ze swych właściwości leczniczych. Jedno z siedmiu źródeł ma temperaturę 58°C.

Klimat. Ciepły klimat okolic jeziora sprawia, że rosną tu takie rośliny tropikalne, jak szydlica, palmy i indygowiec (barwierski). Na brzegach można zobaczyć żółwie, raki i zmieraczki. Jest też mnóstwo ryb i ptaków. W XIX w. przyrodnik H. B. Tristram napisał: „Komuś, kto nie zobaczy tego na własne oczy, trudno uwierzyć, jak gęste są ławice ryb w Jeziorze Galilejskim. Nierzadko taka ławica zajmuje powierzchnię jednego akra lub więcej, a ryby, sunąc powoli, są tak stłoczone, że ich płetwy grzbietowe, nieco wystające nad powierzchnię wody, wyglądają z daleka, jakby jezioro chłostała gwałtowna ulewa” (The Natural History of the Bible, 1889, s. 285).

Zdarzają się tu nagłe burze, jak te, które przeżyli Jezus Chrystus i jego uczniowie (Mt 8:24; 14:24). Ze względu na niskie położenie jeziora powietrze jest tam znacznie cieplejsze niż na otaczających je płaskowyżach i w górach. Wywołuje to zaburzenia atmosferyczne. Poza tym w dolinie Jordanu wieją silne wiatry z pn., od strony niezbyt odległej góry Hermon, pokrytej śniegiem.

W I w. n.e. brzegi jeziora były gęsto zaludnione. Ale dziś z dziewięciu miast wymienionych przez Józefa Flawiusza jako leżących nad jeziorem istnieje tylko jedno, Tyberiada.

Służba Jezusa. Jezioro Galilejskie odegrało znaczącą rolę podczas ziemskiej służby Jezusa. Syn Boży kilkakrotnie przemawiał z łodzi do tłumów zebranych na szerokim, kamienistym brzegu (Mk 3:9; 4:1; Łk 5:1-3). Pewnego razu sprawił, że jego uczniowie złowili mnóstwo ryb, po czym powołał Piotra, Andrzeja, Jakuba i Jana na „rybaków ludzi” (Mt 4:18-22; Łk 5:4-11). Nad Morzem Galilejskim Jezus dokonał wielu potężnych dzieł. Uzdrawiał chorych, wypędzał demony (Mk 3:7-12), uciszył wiatr i morze (Mk 4:35-41), chodził po wodzie (Jn 6:16-21), cudownie nakarmił kilkoma rybami i bochenkami chleba ponad 5000 ludzi, a innym razem ponad 4000 (Mt 14:14-21; 15:29, 34-38). Słusznie też potępił trzy okoliczne miasta: Chorazyn, Betsaidę i Kafarnaum, których mieszkańcy nie zareagowali pozytywnie, choć byli świadkami wielu potężnych dzieł (Mt 11:20-24).

Po zmartwychwstaniu Jezus ukazał się niektórym ze swych uczniów nad Morzem Galilejskim i ponownie w cudowny sposób zapewnił im obfity połów, po czym podkreślił znaczenie pasienia jego owiec (Jn 21:1, 4-19).