udzielania władzy i mocy (Obj 19:11-13; 12:5, 10). Podobnie w Objawieniu 6:2 i 14:14 ukazano Jezusa z koroną (stéfanos) na głowie.

Jedno z najstarszych i najważniejszych miast starożytnej Grecji; jego pozostałości znajdują się ok. 5 km na pd. zach. od współczesnego miasta o tej samej nazwie. Swe znaczenie Korynt w dużej mierze zawdzięczał strategicznemu położeniu po zach. stronie Istmu — wąskiego przesmyku lądowego łączącego centralną część Grecji z położonym na pd. półwyspem Peloponez. Cały ruch lądowy — w celach handlowych i innych — musiał w drodze z pn. na pd. przechodzić przez Korynt i przesmyk, który w najwęższym miejscu ma zaledwie 6 km szerokości. Ale przechodził tędy także międzynarodowy ruch morski, gdyż żeglarze na ogół woleli wykorzystać przesmyk między Zatoką Koryncką i Zatoką Sarońską, niż ryzykować długą i niebezpieczną podróż wokół pd. przylądków półwyspu, gdzie często zdarzały się sztormy. Dlatego statki z Italii, Sycylii i Hiszpanii dopływały przez Morze Jońskie i Zatokę Koryncką do portu Lechajon, który leżał na zach. od Koryntu i był z nim połączony dwoma murami. Statki z Azji Mniejszej, Syrii i Egiptu płynęły przez Morze Egejskie do wsch. portu Kenchry albo do mniejszego portu Schoenos (Rz 16:1). Duże jednostki rozładowywano i towar przewożono kilka kilometrów lądem do drugiego portu, a następnie ładowano na inny statek. Natomiast mniejsze statki przeciągano razem z ładunkiem przez przesmyk specjalną drogą zwaną díolkos (dosł. „przeciąganie”). Nic dziwnego, że Przesmyk Koryncki uważano za most między morzami.

Historia. Korynt przeżywał rozkwit już w VII stuleciu p.n.e., odkąd w pobliskim sanktuarium Posejdona (gr. bóg morza, odpowiednik rzymskiego Neptuna) na Istmie zaczęto rozgrywać co dwa lata igrzyska istmijskie, do których nawiązywał Paweł w swych obrazowych przykładach (1Ko 9:24-27). Od IV w. p.n.e. Korynt znajdował się na ogół pod władzą Macedonii, aż w r. 196 p.n.e. został wyzwolony przez Rzymian. Jako niezależne miasto-państwo przyłączył się do Związku Achajskiego, uczestniczył w buncie przeciw Rzymowi i w 146 r. p.n.e. został zburzony przez rzymskiego konsula Lucjusza Mummiusza, który mężczyzn pozabijał, a kobiety i dzieci sprzedał do niewoli. Miasto było opuszczone przez jakieś sto lat, aż w r. 44 p.n.e. (lub 46 p.n.e.) Juliusz Cezar odbudował je jako rzymską kolonię pod nazwą Colonia Laus Iulia Corinthus. Za panowania Cezara Augusta Korynt stał się stolicą rzymskiej prowincji senatorskiej Achaja, jak Rzymianie nazywali Grecję bez Macedonii.

Rzemiosło i architektura. Korynt, do którego Paweł przybył ok. 50 r. n.e., był tętniącym życiem centrum handlowym i politycznym. Swe bogactwo w dużej mierze zawdzięczał opłatom za towary przewożone przez przesmyk, ale był też ośrodkiem rzemiosła, słynącym z ceramiki i wyrobów z brązu. Sam Korynt wybudowano na dwóch tarasach, z których jeden leżał ok. 30 m powyżej drugiego. W środku miasta znajdowała się agora, czyli rynek, otoczona kolumnadą i budynkami publicznymi. Mieściły się tam liczne sklepy, a niektóre odkryte pozostałości wskazują, że sprzedawano w nich mięso i inną żywność, a także wino. W jednej z inskrypcji określono pewien sklep słowem macellum. Jest to łaciński odpowiednik greckiego wyrazu mákellon, użytego przez Pawła w 1 Koryntian 10:25 i przetłumaczonego na „jatka mięsna”. Inna inskrypcja odnaleziona na kamiennym stopniu zawiera słowa „rzeźnik Lucjusz”.

W pobliżu centralnego miejsca agory wykopaliska odsłoniły podwyższenie dla mówców, zwane po grecku bema, a po łacinie — rostra. Stanowiło ono występ tarasu, który rozdzielał górny i dolny poziom agory. Platforma ta była zbudowana z białego i błękitnego marmuru oraz bogato zdobiona kunsztownymi płaskorzeźbami. Obok niej znajdowały się dwie poczekalnie z mozaikami na podłogach i marmurowymi ławkami. Uważa się, że właśnie tu był „fotel sędziowski”, przed który żydowscy przeciwnicy przyprowadzili Pawła, by przesłuchał go prokonsul Gallio (Dz 18:12-16). W Delfach, położonych na pn. od Zatoki Korynckiej, znaleziono inskrypcję z imieniem Galliona i informacją, że był prokonsulem (zob. GALLIO).

Na pn. zach. od rynku znajdowały się dwa teatry, z których jeden mógł pomieścić ok. 18 000 widzów. Chrześcijanie w Koryncie dobrze więc rozumieli wypowiedź Pawła o tym, że apostołowie są „widowiskiem teatralnym światu” (1Ko 4:9). Na placu niedaleko teatru archeolodzy znaleźli inskrypcję z imieniem niejakiego Erasta, który nosił tytuł edyla, co niektórzy tłumaczą na „urzędnik do spraw publicznych”. Być może chodzi o tę samą osobę, co „szafarz miejski” Erast, wspomniany przez Pawła w Liście do Rzymian, napisanym z Koryntu (Rz 16:23). Paweł użył tu greckiego określenia oikonòmos, które przede wszystkim oznacza „zarządcę domu” (por. Gal 4:2, przyp. w NW; por. Bp; zob. ERAST 2).

Religia i kultura. Korynt był siedzibą władz i jednym z najważniejszych ośrodków handlu w Grecji, ale wielu osobom kojarzył się przede wszystkim z przepychem i rozwiązłością, a grecki zwrot „żyć po koryncku” oznaczał „oddawać się rozpuście”. Taka zmysłowość wynikała z religii praktykowanej w Koryncie, a zwłaszcza z kultu Afrodyty (odpowiednik rzymskiej Wenus, fenickiej i kananejskiej Asztarte oraz babilońskiej Isztar). Poświęcona jej świątynia znajdowała się na szczycie Akrokoryntu, skalistego wzgórza wznoszącego się na wysokość 513 m ponad agorę (ILUSTRACJA, t. 2, s. 336). Paweł miał więc powody, by udzielić tamtejszym chrześcijanom dobitnych rad i ostrzeżeń w kwestii moralności (1Ko 6:9 do 7:11; 2Ko 12:21). W Koryncie były też świątynie wielu innych bogów i bogiń. W świątyni Asklepiosa, boga sztuki lekarskiej, archeolodzy znaleźli podobizny różnych ludzkich organów wykonane z terakoty w kolorze ciała. Były to dary ofiarne przedstawiające chorą część ciała (rękę, nogę, oko itd.) pozostawiane w świątyni przez wiernych.

Oprócz Greków, w Koryncie mieszkało sporo Rzymian, będących potomkami wcześniejszych kolonistów. Wielu tamtejszych chrześcijan nosiło łacińskie imiona, takie jak Justus, Tercjusz, Kwartus, Gajus, Kryspus, Fortunat i Achaik (Dz 18:7; Rz 16:22, 23; 1Ko 1:14; 16:17). Osiedliło się tam również sporo Żydów; mieli oni swoją synagogę, do której przychodzili nawet Grecy (Dz 18:4). Na obecność Żydów w Koryncie wskazuje grecka inskrypcja pochodząca z marmurowego nadproża, które znaleziono niedaleko bramy prowadzącej do Lechajonu. Inskrypcja zawiera słowa „[Syna]gogé Hebr[aíon]”, co znaczy „Synagoga Hebrajczyków”. Do tego miasta, będącego ośrodkiem rozrywki i igrzysk sportowych, nieustannie przybywali podróżni i kupcy. Niewątpliwie dzięki temu Koryntianie mieli bardziej otwarte umysły niż mieszkańcy większości innych miast, które odwiedzał apostoł, nie wyłączając Aten, ośrodka kultury greckiej. W pewnej wizji Paweł otrzymał zapewnienie, że w Koryncie jest jeszcze wiele właściwie usposobionych ludzi, i przez półtora roku pozostał w tym mieście, w którym Wschód spotykał się z Zachodem (Dz 18:9-11). Zapewne w tym okresie napisał dwa listy do Tesaloniczan.

Zbór chrześcijański. Gdy Paweł w końcu opuścił Korynt i wypłynął z portu w Kenchrach do Efezu w Azji Mniejszej, po drugiej stronie Morza Egejskiego, towarzyszyli mu współwyznawcy Akwilas i Pryscylla, z którymi współpracował przy wyrobie namiotów (Dz 18:18, 19). Dzieło Pawła w Koryncie kontynuował elokwentny Apollos, który podlewał zasiane tam ziarno (Dz 18:24-28; 19:1; 1Ko 3:6). Paweł odczuwał głęboką troskę o założony przez siebie zbór w Koryncie, toteż dwukrotnie posłał tam w swym imieniu Tytusa i napisał do tamtejszego zboru dwa dobitne listy (2Ko 7:6, 7, 13; 8:6, 16, 17; 12:17, 18). Chociaż nie udało mu się zatrzymać w Koryncie w drodze do Macedonii, jak planował (2Ko 1:15, 16, 23), spędził w Grecji trzy miesiące jakiś czas później, prawdopodobnie na przełomie 55 i 56 r. n.e.; odwiedził wtedy Korynt i napisał stamtąd list do Rzymian (Dz 20:2, 3; Rz 16:1, 23; 1Ko 1:14).

Dwa natchnione, kanoniczne listy napisane w I w. n.e. przez apostoła Pawła do chrześcijan w Grecji. Listy te w większości przekładów Chrześcijańskich Pism Greckich są umieszczane na siódmym i ósmym miejscu. Paweł sam przedstawia siebie jako pisarza obu listów i adresuje pierwszy do „zboru Bożego, który jest w Koryncie”, a drugi do „zboru Bożego, który jest w Koryncie, wraz ze wszystkimi świętymi w całej Achai” (1Ko 1:1, 2; 2Ko 1:1).

Nie ma żadnych poważnych argumentów podważających twierdzenie, że to Paweł napisał listy 1 i 2 do Koryntian. Oprócz świadectwa samego apostoła istnieją źródła zewnętrzne, potwierdzające, iż oba listy były powszechnie akceptowane i uznawane za autentyczne. Powoływali się na nie pisarze żyjący w wiekach od I do III, wskazując na Pawła jako ich autora. Ponadto tak zwany kanon Atanazego (367 n.e.) wśród „czternastu listów Pawła apostoła” wymienia „dwa do Koryntian”. Spis ten jest pierwszym katalogiem obejmującym te same księgi Chrześcijańskich Pism Greckich, które znamy obecnie, i wyprzedza o 30 lat katalog opublikowany w r. 397 przez synod z Kartaginy w Afryce.

Służba Pawła w Koryncie. Paweł przybył do Koryntu ok. r. 50. Początkowo w każdy sabat wygłaszał przemówienie w synagodze „i przekonywał Żydów oraz Greków” (Dz 18:1-4). Ale ponieważ w synagodze napotykał ostry sprzeciw i obelgi, zwrócił się do „ludzi z narodów”, czyli nie-Żydów mieszkających w Koryncie. Przeniósł swe spotkania do pewnego domu przy synagodze, po czym mnóstwo osób „uwierzyło i dało się ochrzcić”. Kiedy usłyszał od Pana w wizji: „Mam (...) wiele ludu w tym mieście”, pozostał tam przez rok i sześć miesięcy, „nauczając wśród nich słowa Bożego” (Dz 18:5-11). Skoro Paweł przyczynił się do powstania zboru chrześcijańskiego w Koryncie, mógł napisać tamtejszym braciom: „Choćbyście bowiem mieli dziesięć tysięcy wychowawców w Chrystusie, na pewno nie macie wielu ojców; bo w Chrystusie Jezusie ja zostałem waszym ojcem przez dobrą nowinę” (1Ko 4:15).