ich uwolnienia i udzielili im pomocy materialnej (2Kn 28:5-15).

16. Potomek Lewiego z rodu Kehata; w r. 745 p.n.e. jego syn, Joel, pomagał w oczyszczaniu świątyni na rozkaz Ezechiasza (2Kn 29:1-12, 15).

17. Potomek Lewiego z rodu Merariego; syn Jehallelela; brał udział w oczyszczaniu świątyni na rozkaz Ezechiasza (2Kn 29:1-12, 15).

18. Syn Merajota; przodek Ezdrasza (Ezd 7:3).

19. Syn Chilkiasza, który za czasów Jozjasza był arcykapłanem; ojciec Serajasza (2Kl 22:3, 4; 1Kn 6:13, 14) i przodek przepisywacza Ezdrasza (Ezd 7:1).

20. Syn Hoszajasza (Jer 43:2). Nazwano go też Jezaniaszem (Jer 40:8; 42:1) i Jaazaniaszem (2Kl 25:23). Był jednym z dowódców wojsk, którzy poparli Gedaliasza (Jer 40:7-10). Razem z innymi prosił Jeremiasza, by modlił się w ich imieniu o kierownictwo (Jer 42:1-3), ale w końcu on i pozostali „zuchwali mężowie” odrzucili odpowiedź Jehowy przekazaną ustami proroka (Jer 43:1-3).

21. Jeden z hebrajskich młodzieńców uprowadzonych w r. 617 p.n.e. do Babilonu, gdzie zmieniono mu imię na Abed-Nego, co prawdopodobnie znaczy „sługa Nebo [babilońskiego bóstwa]” (Dn 1:3-7). Po specjalnym trzyletnim szkoleniu okazało się, że Azariasz i jego towarzysze (Daniel, Chananiasz, Miszael) „dziesięciokrotnie przewyższają wszystkich kapłanów zajmujących się magią, jak również zaklinaczy” w Babilonie (Dn 1:5, 14-20). Dla Azariasza, któremu najpierw groziła śmierć (Dn 2:13-18), a który potem otrzymał stanowisko zarządcy (Dn 2:49), największym sprawdzianem lojalności wobec Jehowy była sytuacja, gdy za odmowę oddania czci posągowi wzniesionemu przez Nebukadneccara został wrzucony do bardziej niż zwykle rozpalonego pieca (Dn 3:12-30). Okazał się mężem wiary i m.in. do niego nawiązał apostoł Paweł, pisząc o tych, którzy „powstrzymali siłę ognia” (Heb 11:34).

22. Jeden z repatriantów, którzy w r. 537 p.n.e. wrócili z niewoli babilońskiej do Jerozolimy z Zerubbabelem (Neh 7:6, 7). W Ezdrasza 2:2 nazwano go Serajaszem.

23. Jeden z kapłanów, którzy po niewoli babilońskiej mieszkali w Jerozolimie (1Kn 9:11). W równoległym spisie (Neh 11:11) występuje pod imieniem Serajasz. Być może tożsamy z omówionym w poz. 22.

24. Syn Maasejasza, syna Ananii. W r. 455 p.n.e. pod nadzorem Nehemiasza naprawiał odcinek muru Jerozolimy znajdujący się w pobliżu jego domu (Neh 3:23, 24).

25. Jeden z ludzi wyznaczonych przez Nehemiasza do towarzyszenia Ezdraszowi i innym w pochodzie z okazji poświęcenia odbudowanego muru Jerozolimy; być może tożsamy z omówionym w poz. 27 (Neh 12:31-36).

26. Jeden z 13 Lewitów pomagających Ezdraszowi objaśniać Prawo, które czytano ludowi (Neh 8:7, 8).

27. Kapłan lub przodek kapłana, który za czasów namiestnika Nehemiasza potwierdził pieczęcią „wiarogodną umowę” (Neh 9:38; 10:1, 2, 8).

(skrócona forma imienia Azazjasz).

Potomek Rubena, pierworodnego syna Jakuba (1Kn 5:1, 8).

(„znikający kozioł”).

Słowo „Azazel” występuje w Biblii czterokrotnie, w przepisach dotyczących Dnia Przebłagania (Kpł 16:8, 10, 26).

Istnieją różne poglądy na temat etymologii tego wyrazu. Pisownia w hebrajskim tekście masoreckim zdaje się wskazywać, że ʽazaʼzél stanowi połączenie dwóch rdzeni: „kozioł” oraz „znikać” i znaczy „znikający kozioł”. Według innego objaśnienia źródłosłowu — opierającego się na przypuszczeniu, iż nastąpiło przestawienie dwóch spółgłosek — wyraz ten oznacza „moc Boga”. Łacińska Wulgata oddaje to hebrajskie słowo przez caper emissarius — „kozioł wysłany”. A wyrażenie greckie użyte w Septuagincie oznacza „unoszący (odwracający) zło”.

Co roku w Dniu Przebłagania arcykapłan otrzymywał od zgromadzenia synów Izraela dwa kozły (koziołki). Przez losowanie wybierano jednego „dla Jehowy”, a drugiego „dla Azazela”. Po ofiarowaniu byka za arcykapłana i jego dom (zapewne chodziło o wszystkich Lewitów) zabijano kozła „dla Jehowy” jako dar ofiarny za grzech. Natomiast pozostawionego przy życiu kozła „dla Azazela” stawiano „przed Jehową, by dokonać za niego przebłagania, żeby go odesłać dla Azazela na pustkowie” (Kpł 16:5, 7-10). Przebłagania dokonywano na mocy krwi kozła „dla Jehowy” — którego właśnie zabito jako dar ofiarny za grzech — ponieważ we krwi jest życie ciała (Kpł 17:11). W ten sposób wartość krwi, czyli wartość życia, kozła złożonego w ofierze przenoszono na kozła żywego — kozła dla Azazela. Chociaż więc nie został on zabity przez kapłana, miał na sobie gładzącą grzechy wartość życia. Okoliczność, że stawiano go przed Jehową, najwyraźniej potwierdza, iż uznawał On to przeniesienie mocy gładzenia grzechów. Przypomina to przepisy co do oczyszczenia Izraelity uzdrowionego z trądu lub domu, z którego usunięto taką plagę. W takim wypadku zabijano jednego ptaka i w jego krwi maczano żywego, którego następnie wypuszczano, by uniósł ze sobą grzech (Kpł 14:1-8, 49-53).

Obydwa kozły miały być zdrowe, bez skazy i jak najbardziej do siebie podobne. Każdy z nich miał równe szanse, że na niego padnie los dla Jehowy. Po złożeniu w ofierze kozła dla Jehowy arcykapłan kładł ręce na głowie tego, który pozostał przy życiu, i wyznawał nad nim grzechy ludu. Następnie „przygotowany mężczyzna” wypędzał tego kozła na pustkowie (Kpł 16:20-22). W ten sposób kozioł dla Azazela symbolicznie unosił grzechy popełnione przez lud w poprzednim roku i znikał z nimi na pustkowiu.

O obu kozłach powiedziano, że stanowią jeden dar ofiarny za grzech (Kpł 16:5). Posłużenie się dwoma zwierzętami najwyraźniej miało uwypuklić, co osiągano dzięki takiemu przebłaganiu za grzechy ludu. Pierwszego kozła składano w ofierze. Nad drugim wyznawano grzechy ludu i odsyłano go daleko na pustkowie, co uwydatniało głębię przebaczenia udzielanego przez Jehowę skruszonym grzesznikom. Psalm 103:12 zapewnia: „Jak daleko jest wschód słońca od jego zachodu, tak daleko odsunął od nas nasze występki”.

Apostoł Paweł wyjaśnił, że Jezus, składając w ofierze za grzechy ludzkości swe doskonałe człowiecze życie, osiągnął dużo więcej, niż uzyskiwano dzięki „krwi byków i kozłów” (Heb 10:4, 11, 12). ‛Dźwiga nasze choroby’ i został ‛przebity za nasz występek’ (Iz 53:4, 5; Mt 8:17; 1Pt 2:24). Jezus „poniósł” grzechy wszystkich przejawiających wiarę w wartość jego ofiary. Pokazał, że Bóg postanowił całkowicie puścić grzeszność w niepamięć. W takim sensie kozioł „dla Azazela” wyobraża ofiarę Jezusa Chrystusa.

(„Jehowa góruje siłą”).

1. Jeden z sześciu muzyków grających na harfach, którzy uczestniczyli w pochodzie z okazji sprowadzenia Arki Przymierza do Jerozolimy (1Kn 15:21).

2. Ojciec Hoszei, księcia plemienia Efraima za czasów Dawida (1Kn 27:16, 20, 22).

3. Lewita, jeden z dziesięciu pełnomocników ustanowionych przez króla Ezechiasza, aby sprawowali pieczę nad przynoszeniem danin do domu Jehowy (2Kn 31:12, 13).

Ojciec księcia Nehemiasza, który był inną osobą niż namiestnik Nehemiasz, pisarz księgi biblijnej, choć żył w tym samym czasie (Neh 3:16).

(od rdzenia oznaczającego: „wykopać” [motyką]).

Miasto w Szefeli strzegące górnego krańca doliny Ela. Utożsamia się je z Tall Zakarija (Tel ʽAzeka), ok. 26 km na pn. zach. od Hebronu.

Pierwsza wzmianka o tym mieście pojawia się w Jozuego 10:5-11 w związku z atakiem pięciu kananejskich królów na Gibeon. Wojska Jozuego, które przybyły z odsieczą, ścigały Kananejczyków „aż do Azeki i Makkedy” (ok. 30 km). Miasto zostało później przydzielone plemieniu Judy (Joz 15:20, 35).

Za panowania króla Saula (1117-1078 p.n.e.) Filistyni zgromadzili swe wojska między Socho i Azeką i wystawili do walki Goliata jako harcownika. Gdy nadciągnęli Izraelici, obie armie stanęły po przeciwnych stronach doliny Ela; po niespodziewanym zwycięstwie Dawida nad Goliatem Filistyni uciekli (1Sm 17:1-53).

Kiedy po śmierci Salomona (ok. 998 p.n.e.) nastąpił podział narodu, król judzki Rechoboam umocnił Azekę, Lachisz (Lakisz) i inne strategiczne miejscowości (2Kn 11:5-10). Wykopaliska prowadzone w Tall Zakarija odsłoniły pozostałości murów i wież oraz ślady wskazujące na to, że w najwyższym miejscu wzniesienia stała warowna twierdza.

Gdy babilońskie wojska Nebukadneccara najechały królestwo Judy (609-607 p.n.e.), Azeka i Lachisz były dwoma ostatnimi z warownych miast, które upadły przed zagładą Jerozolimy (Jer 34:6, 7). Potwierdzają to odkryte zapisane ostraki, zwane listami z Lakisz, z których jeden zawiera wiadomość wysłaną zapewne z jakiejś placówki do dowódcy wojskowego Lachisz. Oto jej fragment: „Patrzymy na sygnały z Lakisz według rozkazów, które mój pan wydał, ponieważ nie możemy już dostrzec sygnałów z Azeka” (S. Gądecki, Archeologia biblijna, Gniezno 1994, t. 1, s. 338). Jeśli, jak się zdaje, wiadomość tę napisano w czasie najazdu Babilończyków, jej treść wskazywałaby na to, iż Azeka już upadła i dlatego nie dochodziły z niej żadne sygnały.

Po 70-letnim okresie spustoszenia kraju Azeka była jednym z miast ponownie zaludnionych przez Żydów, którzy powrócili z wygnania (Neh 11:25, 30).

(„silny jest Gad”).

Głowa domu patriarchalnego, którego część członków wróciła do Jerozolimy z Zerubbabelem w 537 r. p.n.e. (Ezd 2:12; Neh 7:17), a część z Ezdraszem w r. 468 p.n.e. (Ezd 8:12). To prawdopodobnie jeden z jego potomków potwierdził „wiarogodną umowę” przygotowaną przez Nehemiasza (Neh 9:38; 10:1, 14, 15).