dotyczące powalenia ‛ustalonego miejsca sanktuarium’ (Dn 8:11) oraz ‛zbezczeszczenia sanktuarium’ (Dn 11:31) najwyraźniej wskazują na wydarzenia związane z tymi, którzy usługują jako kapłani w wielkiej duchowej świątyni Boga.

Namaszczeni członkowie zboru chrześcijańskiego, czyli ciała Chrystusa, stanowią świątynię, inaczej sanktuarium, w którym Bóg przebywa swym duchem (1Ko 3:17; Ef 2:21, 22; 1Pt 2:5, 9; zob. ŚWIĄTYNIA [Namaszczeni chrześcijanie — świątynią duchową]).

(prawdopodobnie: „gałązka daktyli”).

Miejscowość w pd. części terytorium plemienia Judy (Joz 15:21, 31). Utożsamia się ją z Chirbat asz-Szamsanijat (Chorbat Sansanna), położonym ok. 12 km w kierunku pn.-pn.-wsch. od Beer-Szeby. Porównanie Jozuego 15:31 z równoległymi zestawieniami miast w Jozuego 19:5 i w 1 Kronik 4:31 wskazuje, że może chodzić o tę samą miejscowość, co Chacar-Susa lub Chacar-Susim (zob. CHACAR-SUSA).

(„księżniczka”), SARAJ (prawdopodobnie: „swarliwa”).

Przyrodnia siostra i żona Abrahama, matka Izaaka (Rdz 11:29; 20:12; Iz 51:2). Początkowo miała na imię Saraj (Rdz 17:15). Była o dziesięć lat młodsza od Abrahama (Rdz 17:17) i została jego żoną, gdy mieszkał jeszcze w chaldejskim mieście Ur (Rdz 11:28, 29). Pozostawała bezpłodna do czasu, gdy w cudowny sposób przywrócono jej zdolności rozrodcze — mimo że już zanikło u niej miesiączkowanie (Rdz 18:11; Rz 4:19; Heb 11:11).

Sara mogła mieć ok. 60 lat, gdy razem z Abrahamem opuściła Ur i zamieszkała w Charanie. W wieku 65 lat wyruszyła u boku męża z Charanu do ziemi Kanaan (Rdz 12:4, 5). Przez jakiś czas mieszkali w Szechem, potem w górzystym regionie na wsch. od Betel i w różnych innych miejscach, aż zmuszeni przez klęskę głodu udali się do Egiptu (Rdz 12:6-10).

Mimo podeszłego wieku Sara odznaczała się pięknym wyglądem. Dlatego Abraham poprosił ją, by w razie konieczności podczas podróży przedstawiała się jako jego siostra — obawiał się, że ktoś mógłby go zabić i wziąć ją sobie za żonę (Rdz 20:13). W Egipcie wskutek takiego postępowania zabrano Sarę do domu faraona, za namową jego książąt. Bóg jednak nie dopuścił, by faraon się do niej zbliżył. Potem faraon odesłał Sarę do Abrahama i polecił im, by opuścili jego kraj. Zadbał też o to, żeby mogli bezpiecznie wyjść z Egiptu ze wszystkim, co mieli (Rdz 12:11-20).

Co ciekawe, pewien starożytny papirus wspomina o faraonie, który kazał uzbrojonym ludziom schwytać piękną kobietę i zabić jej męża. A zatem lęk Abrahama o własne życie ze względu na Sarę nie był bezpodstawny. Zamiast narażać się na śmiertelne niebezpieczeństwo, bezskutecznie próbując bronić czci swej żony w obcym kraju, Abraham postąpił w sposób, który uznał za najrozsądniejszy. Należy pamiętać, że był panem swej żony. Sara chętnie podporządkowywała się Jehowie i Abrahamowi. Biblia nigdzie nie potępia Abrahama za to, co uczynił w tej sprawie.

Dziesięć lat po wkroczeniu do Kanaanu 75-letnia Sara, chcąc mieć dzieci, poprosiła Abrahama, by współżył z jej egipską służącą Hagar (Rdz 16:1-3). Wynikłe z tego trudności świadczyły o tym, iż nie był to sposób, w jaki Jehowa zamierzał spełnić daną Abrahamowi obietnicę dotyczącą „potomstwa” (Rdz 15:1-16). Gdy Hagar zaszła w ciążę, zaczęła pogardzać swą panią. Sara poskarżyła się Abrahamowi, a ten pozwolił, by postąpiła z Hagar według własnej woli. Hagar uciekła od swej pani, która ją upokarzała, ale potem okazała posłuszeństwo Bożemu nakazowi, wróciła do niej i urodziła Ismaela (Rdz 16:4-16).

Jakieś 13 lat później Bóg polecił Abrahamowi obrzezać wszystkich mężczyzn w jego domu. Przy tej okazji powiedział mu też, by już nie nazywał swej żony imieniem „Saraj”, gdyż odtąd ma na imię „Sara”, co znaczy „księżniczka”. Bóg rzekł o niej: „Będę jej błogosławił, a także dam ci z niej syna; i będę jej błogosławił, i ona rozkrzewi się w narody; od niej będą się wywodzić królowie ludów” (Rdz 17:9-27). Wkrótce potem w Mamre jeden z trzech anielskich posłańców potwierdził, że Sara urodzi syna. Usłyszawszy to, „roześmiała się w sobie, mówiąc: ‚Czy naprawdę mam zaznać rozkoszy, gdy już jestem sterana wiekiem, a i mój pan się zestarzał?’” Skarcona za taką reakcję, wystraszona Sara zaprzeczyła, że się śmiała (Rdz 18:1-15; Rz 9:9). Ponieważ w Hebrajczyków 11:11 wymieniono ją jako przykład wiary, jej śmiech najwyraźniej nie wyrażał całkowitego niedowierzania, lecz wskazywał, że myśl o urodzeniu syna w starości wydała jej się dość zabawna. Okoliczność, iż Abrahama nazywała (i to w sercu) swym panem, świadczy o jej posłuszeństwie i uległości wobec niego jako głowy, słusznie więc zachęcono chrześcijańskie żony, by brały z niej przykład (1Pt 3:5, 6).

Sara i jej mąż zamieszkali w Gerarze. Podobnie jak wcześniej, Abraham przedstawiał ją jako swą siostrę. Król Geraru, Abimelech, zabrał ją do siebie. I znowu interwencja Jehowy uchroniła Sarę. Abimelech zwrócił ją Abrahamowi i dał mu zwierzęta oraz służących i służące, być może jako zadośćuczynienie za pozbawienie go na jakiś czas żony. Dał mu również tysiąc srebrników (ok. 2200 dolarów). Pieniądze te miały usunąć wszelką niesławę z Sary i stanowić gwarancję jej moralnej czystości (Rdz 20).

W wieku 90 lat Sara zaznała radości związanej z urodzeniem Izaaka. Oznajmiła wtedy: „Bóg zgotował mi śmiech: każdy, kto o tym usłyszy, będzie się ze mnie śmiał”. Ten śmiech miał najwyraźniej wynikać z zachwytu i zdumienia wywołanego narodzeniem tego dziecka. Sara karmiła syna piersią przez jakieś pięć lat. Gdy Izaak został odstawiony od piersi, Abraham wyprawił wielką ucztę. Sara zauważyła wtedy, że 19-letni syn Hagar, Ismael, „stroi sobie żarty”, czyli bawiąc się z Izaakiem, drwi z niego. Zapewne z obawy o przyszłość swego syna poprosiła Abrahama, żeby odprawił Hagar i Ismaela. Kiedy Abraham dowiedział się, że jest to zgodne z wolą Jehowy, niezwłocznie tak postąpił (Rdz 21:1-14).

Jakieś 32 lata później Sara zmarła, mając 127 lat. Abraham pochował ją „w jaskini na polu Machpela” (Rdz 23:1, 19, 20).

Symboliczny pierwowzór. W Liście do Galatów apostoł Paweł wykazał, że żona Abrahama Sara wyobrażała „Jerozolimę górną”, matkę chrześcijan namaszczonych duchem, czyli duchowego potomstwa Abrahama. „Jerozolima górna”, symboliczna małżonka Boga, podobnie jak Sara nigdy nie była w niewoli i dlatego jej dzieci również są wolne. Ktoś, kto ma stać się wolnym dzieckiem „Jerozolimy górnej” i dostąpić „jej wolności”, musi zostać wyzwolony przez Syna Bożego z niewoli grzechu (Gal 4:22-31; 5:1, przyp. w NW). Chrystus Jezus powiedział cielesnym potomkom Abrahama: „Zaprawdę, zaprawdę wam mówię: Każdy, kto grzeszy, jest niewolnikiem grzechu. Ponadto niewolnik nie pozostaje w domu na zawsze; syn pozostaje na zawsze. Jeżeli więc Syn was wyzwoli, to będziecie rzeczywiście wolni” (Jn 8:34-36; zob. HAGAR; NIEWIASTA WOLNA).

(od rdzenia oznaczającego: „palić [się]; płonąć”).

Potomek Szeli z plemienia Judy, jeden z tych, którzy mieli żony Moabitki (Bp, NŚ). Być może, jak podają alternatywne tłumaczenia, Saraf panował w Moabie (nad Moabem) (1Kn 4:21, 22, Bg, BT, Bw, BWP, Wk).

Przeświecająca, czerwonawobrunatna odmiana chalcedonu, stosowana jako klejnot. Według Pliniusza Starszego jego nazwa wywodzi się od miasta Sardes w Lidii. Zdaniem innych pochodzi ona jednak od perskiego słowa sered, które znaczy „żółtawoczerwony”, kamień zaś sprowadzano z Persji. Sard nazywano też „sardą” lub „sardoinem”. Jego piękno, trwałość, łatwość grawerowania na jego powierzchni, a także możliwość nadania mu wysokiego połysku sprawiły, że wśród rękodzielników był jednym z najbardziej popularnych kamieni. Hebrajczycy prawdopodobnie sprowadzali go z Półwyspu Arabskiego.

Do sardu nawiązano w Objawieniu 4:3, gdzie o Zasiadającym na chwalebnym tronie niebiańskim powiedziano, że „jest z wyglądu podobny do (...) drogocennego kamienia czerwonego [„sardu”, przyp. w NW]”. W opisie „miasta świętego — Nowej Jerozolimy” wspomniano, że fundamenty jej muru „były przyozdobione wszelkim drogocennym kamieniem”; szóstym z nich był właśnie sard (Obj 21:2, 19, 20).

Starożytna stolica Lidii (w zach. części Azji Mniejszej) i ośrodek kultu azjatyckiej bogini utożsamianej z Artemidą lub Kybele. Sardes leżało na pd. brzegu rzeki Gediz (kiedyś zwanej Hermos), ok. 50 km na pd. od Tiatyry (obecnie Akhisar) i jakieś 75 km na wsch. od Smyrny (współczesny Izmir). Akropol miasta znajdował się na niemal niedostępnej skale. Chociaż góry ograniczały komunikację w kierunku pd., Sardes kontrolowało szlak handlowy z zach. na wsch. Handel i bardzo urodzajne okolice oraz wyrób tkaniny wełnianej i dywanów przyczyniły się do zamożności tego miasta i przydawały mu znaczenia. W pewnym okresie Sardes mogło liczyć ok. 50 000 mieszkańców.

W VI w. p.n.e. Cyrus Wielki pokonał ostatniego króla Lidii, Krezusa, i przez kolejnych 200 lat Sardes było stolicą zach. części imperium perskiego. W r. 334 p.n.e. miasto poddało się bez walki Aleksandrowi Wielkiemu. Później znalazło się pod władzą Pergamonu, a następnie Rzymu. W r. 17 n.e. uległo prawie całkowitemu zniszczeniu na skutek trzęsienia ziemi, ale dzięki hojnej pomocy Rzymu zostało odbudowane.

Żydowski historyk Józef Flawiusz donosi, że w I w. p.n.e. w Sardes mieszkało sporo Żydów (Dawne dzieje Izraela, XIV, X, 24). Pod koniec I w. n.e. istniejący w tym mieście zbór chrześcijański potrzebował duchowego przebudzenia. Jednak były tam też osoby, które „nie skalały swych szat wierzchnich” (Obj 3:1-6).

Wśród ruin starożytnego Sardes zachowały się pozostałości świątyni Artemidy Efeskiej (lub Kybele), rzymskiego teatru i stadionu oraz synagogi (ILUSTRACJA, t. 2, s. 946).