duch, czynna siła. Myśl taką nasuwa opis stwarzania z Księgi Rodzaju, gdzie wspomniano o przemieszczaniu się czynnej siły Bożej (rúach: „duch”) nad powierzchnią wód (Rdz 1:2). Znaczenie tego symbolu jednoznacznie potwierdzają Chrześcijańskie Pisma Greckie, ponieważ Mateusz wyjaśnia, że Jezus wypędzał demony ‛świętym duchem Bożym’, a Łukasz mówi, iż czynił to „palcem Bożym” (Mt 12:28; Łk 11:20).

Mieszkańcy Wschodu przypisują szczególne znaczenie gestom; nawet niewielki ruch ma często wielką wymowę. Na przykład nicponia Biblia opisuje jako człowieka, który „wskazuje palcami” (Prz 6:12, 13). Izraelici — jeśli chcieli zaskarbić sobie uznanie Boże — mieli nie tylko przestać mówić to, co szkodliwe, lecz także wyzbyć się czegoś takiego, jak „wytykanie palcem”, przypuszczalnie oznaczające pogardę lub fałszywe oskarżenia (Iz 58:9-11). Ponieważ człowiek dobrze widzi własne palce i potrzebuje ich do realizowania swych planów, lud sprzymierzony z Bogiem miał symbolicznie ‛uwiązać sobie Jego przykazania na palcach’, tzn. stale o nich pamiętać i kierować się nimi we wszystkich swych poczynaniach (Prz 7:2, 3; por. Ps 144:1).

Kiedy do króla Rechoboama przybyła delegacja z prośbą o zmniejszenie ciężaru służby nałożonego na lud przez jego ojca, Salomona, młodzi doradcy podpowiedzieli królowi, by odrzekł, że ‛jego mały palec będzie grubszy niż biodra jego ojca’. Wskazywało to, iż jeszcze zwiększy ten ciężar (1Kl 12:4, 10, 11). Hebrajskie słowo przetłumaczone tu na „mały palec” pochodzi od rdzenia oznaczającego „być małym, najmniejszym”.

Jezus Chrystus użył podobnej figury retorycznej, aby zilustrować surowość i butę uczonych w piśmie i faryzeuszy. Wykazał, że owi przywódcy religijni nie zamierzali nawet w najmniejszym stopniu wesprzeć uciskanego ludu — oświadczył, iż ‛wkładają ludziom na barki wielkie ciężary, sami zaś nie chcą ich ruszyć swoim palcem’ (Mt 23:2-4). W innej przenośni opowiedział o bogaczu, który usiłował nakłonić Łazarza do wyświadczenia mu drobnej przysługi — przyniesienia wody na „czubku palca” — wymagającej porzucenia uprzywilejowanej pozycji „u piersi Abrahama” (Łk 16:22, 24).

Z Izraelem walczył pewien człowiek z rodu Refaitów, który wyróżniał się nadzwyczajnym wzrostem oraz miał po sześć palców u rąk i u nóg, czyli w sumie dwadzieścia cztery (2Sm 21:20; 1Kn 20:6)

W Biblii hebrajskie i aramejskie słowo oznaczające palec u ręki odnosi się czasem do palca u nogi (2Sm 21:20; 1Kn 20:6; Dn 2:41, 42). W innych miejscach wyrażenie ‛wielki palec stopy’ jest tłumaczeniem hebrajskiego odpowiednika wyrazu „kciuk” (Wj 29:20; Kpł 8:23, 24; 14:14, 17, 25, 28).

Palce stóp, pomagające zachowywać równowagę ciała oraz utrzymywać kierunek podczas chodzenia, mają w Biblii znaczenie dosłowne i przenośne. Pojmanym wrogom odbierano nieraz zdolność do walki przez odcinanie im kciuków i wielkich palców u nóg (Sdz 1:6, 7).

Wprowadzając w Izraelu kapłaństwo, Mojżesz wziął nieco krwi barana i posmarował nią prawe ucho, prawy kciuk i wielki palec prawej stopy Aarona oraz jego synów (Kpł 8:23, 24). Krew ofiary na tej ważnej części prawej stopy kapłanów oznaczała, że muszą niezachwianie podążać w wytyczonym kierunku, jak najlepiej wypełniając obowiązki związane ze składaniem ofiar. Jezus Chrystus, wielki Arcykapłan, w czasie swego pobytu na ziemi postąpił zgodnie z tym proroczym pierwowzorem (Mt 16:21-23), a podlegający mu kapłani — jego bracia zrodzeni z ducha — muszą dokładnie podążać jego śladami (Heb 7:26; 1Pt 2:5, 8; Obj 20:6; zob. też KCIUK).

Kraina położona na wsch. wybrzeżu Morza Śródziemnego, w starożytności zamieszkana przez naród izraelski. Jej nazwa pochodzi od łacińskiego słowa Palaestina i greckiego Palaistíne. Z kolei to ostatnie wywodzi się z hebrajskiego określenia Pelészet. W Pismach Hebrajskich słowo Pelészet (tłumaczone na „Filistea”) odnosi się tylko do terenów nadmorskich zajmowanych przez Filistynów (Wj 15:14; Ps 60:8; 83:7; 87:4; 108:9; Iz 14:29, 31; Jl 3:4). Jednakże w V w. p.n.e. Herodot, a później także inni pisarze (Filon, Owidiusz, Pliniusz, Flawiusz, Hieronim) używali powyższych greckich i łacińskich terminów w odniesieniu do całego obszaru zwanego wcześniej „ziemią Kanaan” lub „ziemią izraelską” (Lb 34:2; 1Sm 13:19). Ponieważ Jehowa obiecał tę krainę Abrahamowi i jego potomkom (Rdz 15:18; Pwt 9:27, 28), słusznie nazywano ją również Ziemią Obiecaną bądź „ziemią obietnicy” (Heb 11:9). Od średniowiecza określa się ją także mianem Ziemi Świętej.

Palestyna to ogniwo łączące Europę, Azję i Afrykę. Wokół niej leżały kiedyś takie starożytne mocarstwa, jak: Egipt, Asyria, Babilon, Persja, Grecja i Rzym (Eze 5:5). Otoczona rozległymi pustyniami na pd. i wsch. oraz Morzem Wielkim (Śródziemnym) na zach., stanowiła lądowy pomost między Nilem a Eufratem, przez który przebiegały