budowy świątyni. Etbaal podobno żył 48 lat, z czego 32 zasiadał na tronie (Przeciw Apionowi, I, 123 [18]). O rozkwicie handlu pod jego rządami świadczy wzmianka Menandra, że zbudował Auzę w Libii. Ten sam historyk donosi, że za panowania Etbaala zdarzyła się całoroczna susza (Dawne dzieje Izraela, VIII, XIII, 2).

Miasto w Szefeli na terytorium Judy, ale przydzielone Symeonitom (Joz 15:33, 42; 19:1-9). Obecnie zazwyczaj identyfikuje się je z Chirbat al-ʽAtar (Tel ʽEter), leżącym ok. 1,5 km na pn. zach. od Bajt Dżibrin (Eleuteropolis; Bet Guwrin). Treść Jozuego 19:7 pokrywa się z 1 Kronik 4:32, gdzie Eter najwyraźniej występuje jako Tochen.

W niektórych opracowaniach przyjęto, że były dwie miejscowości o nazwie Eter: tę z Jozuego 15:42 lokalizuje się między Libną a Mareszą (powyższe Chirbat al-ʽAtar), a wspomnianą w Jozuego 19:7 — bardziej na pd., niedaleko Ciklag. Choć inne miasta wymienione w Jozuego 19:7 i sąsiednich wersetach leżą bardziej na pd., a te z Jozuego 15:42 i sąsiednich wersetów bardziej na pn., to warto zauważyć, iż w obu fragmentach wymieniono też Aszan, więc trudno o jednoznaczne rozgraniczenie.

(gr. Aithiopía: „kraina opalonych twarzy”), ETIOPCZYCY.

Starożytni Grecy Etiopią nazywali region Afryki położony na pd. od Egiptu. Dlatego nazwa ta z reguły odpowiada hebrajskiemu „Kusz”, które określało głównie pn. część współczesnego Sudanu i pd. krańce dzisiejszego Egiptu. Również w tekstach egipskich region ten jest nazywany Kusz. Tłumacze Septuaginty konsekwentnie używali greckiego słowa „Etiopia”, ilekroć natknęli się na hebrajskie „Kusz”, oprócz dwóch fragmentów (Rdz 10:6-8; 1Kn 1:8-10). Podobnie jest w polskim przekładzie Wujka. W Biblii warszawskiej nazwa Etiopia występuje znacznie częściej niż Kusz. Natomiast w Biblii Tysiąclecia w dwóch wersetach użyto nazwy Etiopia, a w pozostałych — Kusz. W Piśmie Świętym w Przekładzie Nowego Świata nazwa Kusz pojawia się wszędzie tam, gdzie kontekst nie pozwala na jednoznaczną identyfikację ze starożytną Etiopią. Określenie Kusz może się też odnosić do ludów zamieszkujących Półwysep Arabski (zob. KUSZ 2; KUSZYTA).

W pn. części terytorium nazywanego dawniej Etiopią znajdują się półpustynne równiny, w części środkowej — sawanny i wyżyny, a na pd. — deszczowe lasy równikowe. Stolicami starożytnej Etiopii były kolejno Napata i Meroe. Władcy rządzący w Meroe dziedziczyli tron z linii żeńskiej, a nie męskiej. A zatem prawo do tronu przekazywała swemu synowi królowa matka — być może niekiedy w rzeczywistości to ona rządziła krajem. Jak wynika z dzieł pisarzy greckich i rzymskich, niektóre takie etiopskie królowe używały tytułu kandake. O jednej z nich wspomniano w Dziejach 8:27.

W jakim sensie Etiopczyk, któremu głosił Filip, był eunuchem?

Nie ulega wątpliwości, że etiopski eunuch ‛ustanowiony nad skarbem królowej kandaki’, któremu głosił Filip, był obrzezanym prozelitą żydowskim (Dz 8:27-39). Nie uważano go za poganina — to Korneliusz został pierwszym nieobrzezanym poganinem, który przyjął chrystianizm (Dz 10). Skoro ów Etiopczyk wielbił Boga w świątyni w Jerozolimie, musiał wcześniej nawrócić się na religię żydowską i zostać obrzezany (Wj 12:48, 49; Kpł 24:22). W związku z tym nie mógł być eunuchem w dosłownym znaczeniu, gdyż Prawo Mojżeszowe zabraniało przyjmować kastratów do zboru izraelskiego (Pwt 23:1). Hebrajski odpowiednik wyrazu eunuch (sarís) w szerszym lub szczególnym znaczeniu mógł też określać dworzanina — np. w Rodzaju 39:1 nazwano tak Potyfara, który służył u faraona i był człowiekiem żonatym. Gdyby wspomniany urzędnik etiopski był eunuchem w dosłownym znaczeniu, nie mógłby być prozelitą, a w takim wypadku Filip nie mógłby go ochrzcić, ponieważ w tamtym okresie jeszcze nie rozpoczęto głoszenia dobrej nowiny nieobrzezanym poganom.

Etiopia (Kusz) była jednym z krajów, w których mieszkali żydowscy wygnańcy po podbiciu Judy przez Babilończyków (Iz 11:11). A zatem ów etiopski urzędnik mógł spotkać Żydów w swoim kraju lub w Egipcie, gdzie wielu z nich się osiedliło. Jego zwój Izajasza był prawdopodobnie odpisem Septuaginty, przekładu na język grecki dokonanego w Aleksandrii w Egipcie. To, że ten dworzanin umiał czytać po grecku, nie byłoby niczym niezwykłym, ponieważ od czasów Ptolemeusza II Filadelfosa (308-246 p.n.e.) królestwo etiopskie było częściowo zhellenizowane. Nawrócenie się tego Etiopczyka na religię żydowską, a następnie na chrystianizm harmonizuje z Psalmem 68:31.

Język Etiopii. Nie znamy pierwotnego języka Etiopii. Pod koniec VIII w. p.n.e. dokumenty etiopskie były zapisywane egipskim pismem hieroglificznym. Wiadomo, że od I w. p.n.e. przez kilka stuleci używano miejscowego języka i pisma