odkryto tabliczki z umowami zawierającymi nazwę Kutu (akad. odpowiednik Kut), większość geografów zaczęła tam lokalizować biblijną Kutę. Jak się wydaje, Kuta była swego czasu jednym z ważniejszych miast imperium babilońskiego, i to dość rozległym, gdyż znajdujące się w jej miejscu wzgórze ma ok. 18 m wysokości i 3 km obwodu. Wśród ruin na uwagę zasługuje rumowisko uznawane za pozostałości starożytnej świątyni Nergala, co stanowi potwierdzenie biblijnego doniesienia, że „ludzie z Kut” czcili tego boga (2Kl 17:29, 30).

Greckie słowo anepsiòs („kuzyn”) pojawia się w Biblii tylko raz, w Kolosan 4:10, gdzie Paweł nazwał Marka „kuzynem Barnabasa”. Wyraz ten odnosi się przede wszystkim do dziecka ciotki lub wuja, choć w szerszym znaczeniu także do dalszych krewnych. Słowo anepsiòs w liczbie mnogiej występuje również w Septuagincie w Liczb 36:11, choć hebrajskie wyrażenie użyte w tym miejscu w tekście masoreckim dosłownie znaczy „synowie ich stryjów”.

W Biblii króla Jakuba w Łukasza 1:36 Elżbietę nazwano kuzynką Marii. Występujący w tym wersecie grecki wyraz syggenís uważa się za formę słowa syggenés, tłumaczonego we współczesnych przekładach na „krewny” (Łk 2:44; 21:16; Dz 10:24; BT, Bw, NŚ). W Septuagincie wyraz syggenés pojawia się pięciokrotnie i odnosi się raczej ogólnie do krewnych niż konkretnie do kuzynów (Kpł 18:14; 20:20; 25:45; 2Sm 3:39; Eze 22:6, LXX).

W Pismach Hebrajskich co prawda nie używa się odpowiednika słowa „kuzyn”, ale na takie pokrewieństwo wskazują pewne wyrażenia, np. „synowie Uzziela, wuja Aarona” czy „syn jego wujka” (Kpł 10:4; 25:49). Biblia wspomina o małżeństwach między kuzynami, np. Jakubem i Rachelą czy córkami Celofchada i synami ich stryjów (Rdz 28:2; 29:10-12; Lb 36:11). Takich związków Prawo Mojżeszowe nie uznawało za kazirodcze (Kpł 18:8-16). Współczesne systemy prawne różnie traktują tę kwestię; w niektórych krajach małżeństwa między kuzynami są dozwolone, a w innych nie.

Zobacz CHOROBY I ICH LECZENIE.

Po otwarciu „trzeciej pieczęci”, opisanym w Objawieniu 6:5, 6, powiedziano, że zarówno choíniks pszenicy, jak i trzy choínikes jęczmienia mają kosztować denara. Bibliści na ogół uważają, że miara choíniks wynosiła nieco ponad litr, a więc w przybliżeniu odpowiadała dawnej polskiej kwarcie. Ponieważ w czasach Jana płacono denara za cały dzień pracy (Mt 20:1-12), sprzedaż ziarna po takich cenach świadczyłaby o nastaniu głodu.

(z łac.: „czwarty”).

Mieszkaniec Koryntu, którego pozdrowienia Paweł zawarł w swym liście do Rzymian, napisanym ok. 56 r. n.e. (Rz 16:23). Ponieważ Kwartus nosił rzymskie imię i znał braci z Rzymu, być może wcześniej należał do tamtejszego zboru.

Oficer odpowiedzialny za zaopatrzenie wojska w żywność i zapasy. Hebrajskie wyrażenie sar menucháh dosłownie znaczy: „książę miejsca odpoczynku” i najprawdopodobniej określa człowieka, pod którego pieczą było miejsce postoju króla podczas kampanii wojennej lub podróży. Serajasz, kwatermistrz króla Sedekiasza, towarzyszył mu w drodze do Babilonu w czwartym roku jego panowania. Zabrał tam ze sobą spisane proroctwo Jeremiasza, skierowane przeciw Babilonowi. Na miejscu przeczytał je na głos, po czym przywiązał do niego kamień i rzucił do Eufratu, co symbolizowało przyszły upadek Babilonu, z którego już nigdy nie miał się podźwignąć (Jer 51:59-64).

Rzymski namiestnik Syrii w czasach, gdy Cezar August zarządził „spis”, dzięki któremu Jezus urodził się w Betlejem (Łk 2:1, 2). Jego pełne nazwisko brzmiało Publiusz Sulpicjusz Kwiryniusz.

„Chronograf z roku 354” zawiera listę konsulów rzymskich, na której Kwiryniusza wymieniono w r. 12 p.n.e. wraz z Mesalą (Chronica Minora, red. T. Mommsen, Monachium 1981, t. I, s. 56). Rzymski historyk Tacyt krótko opisuje dzieje Kwiryniusza: „Rodem był z municypalnego miasta Lanuwium; ale jako niestrudzony wojak i dzięki gorliwej swej służbie osiągnął za boskiego Augusta konsulat, potem odznaki triumfalne, kiedy zdobył fortece Homonadensów w Cylicji; dodany (...) za kierownika Gajuszowi Cezarowi, gdy ten Armenię w zarząd otrzymał” (Roczniki, III, 48). Kwiryniusz umarł w 21 r. n.e.

Tacyt nie wspomina o związkach Kwiryniusza z Syrią. Żydowski historyk Józef Flawiusz mówi, że przybył on do Syrii w charakterze namiestnika w tym samym czasie, gdy Koponiusza wyznaczono na rzymskiego zarządcę Judei: „Tymczasem Kwiryniusz — był to jeden z mężów zasiadających w senacie, który już piastował inne urzędy przechodząc przez wszystkie szczeble kariery urzędniczej aż do konsulatu i cieszył się ogólnie wielkim poważaniem — przybył wraz z niewielką liczbą towarzyszy do Syrii. Wysłał go Cezar dla rozsądzenia spraw w narodzie i przeprowadzenia spisu majątków. Wraz z nim wyprawił także Koponiusza, męża ze stanu rycerskiego, aby objął pełną władzę nad Judejczykami”. Z dalszej relacji dowiadujemy się, że Kwiryniusz przyjechał do Judei, która była poddana jego jurysdykcji, i zarządził spis majątków. Doprowadziło to do licznych protestów i do nieudanej rewolty pod wodzą „Judy z Gaulanitis” (Dawne dzieje Izraela, XVIII, I, 1). Najwyraźniej chodzi o ten sam bunt, o którym wspomina Łukasz w Dziejach Apostolskich 5:37. Według Flawiusza działo się to „w trzydziestym siódmym roku po zwycięstwie Cezara nad Antoniuszem pod Akcjum” (Dawne dzieje Izraela, XVIII, II, 1). Wynikałoby stąd, że Kwiryniusz był namiestnikiem Syrii w 6 r. n.e.

Przez wiele lat było to jedyne świeckie źródło historyczne wspominające o Kwiryniuszu jako namiestniku Syrii. Jednakże w r. 1764 odkryto w Rzymie inskrypcję znaną jako Lapis Tiburtinus, zawierającą informacje dotyczące niewymienionej z imienia postaci, którą według większości historyków mógł być tylko Kwiryniusz (Corpus Inscriptionum Latinarum, red. H. Dessau, Berlin 1887, t. 14, s. 397, nr 3613). Nadmieniono przy tym, że wyruszył on do Syrii, by „po raz drugi” zostać namiestnikiem (legatem). Odkryte w Antiochii inskrypcje z imieniem Kwiryniusza skłaniają wielu badaczy do wniosku, że był on namiestnikiem Syrii także w okresie poprzedzającym nastanie naszej ery.

Historycy nie są jednak pewni, gdzie umieścić Kwiryniusza na liście namiestników Syrii opracowanej na podstawie źródeł świeckich. Flawiusz podaje, że gdy Herod Wielki leżał na łożu śmierci (a także potem), zarządcą Syrii był Kwintyliusz Warus (Dawne dzieje Izraela, XVII, V, 2; XVII, IX, 3). Również Tacyt wspomina, że po śmierci Heroda właśnie Warus pełnił tę funkcję (Dzieje, V, 9). Według Flawiusza poprzednikiem Warusa był Saturnin (G. Sencjusz Saturninus).

Biorąc pod uwagę świadectwa potwierdzające, iż Kwiryniusz już wcześniej był namiestnikiem, wielu uczonych uznaje, że sprawował ten urząd w latach 3-2 p.n.e. Co prawda mogłoby to harmonizować ze sprawozdaniem biblijnym, ale badacze ci opierają się na błędnych założeniach. Uważają mianowicie, że Kwiryniusz pełnił funkcję namiestnika po Warusie i co za tym idzie po śmierci Heroda Wielkiego, którą mylnie — choć zgodnie z popularnym poglądem — datują na 4 r. p.n.e. (zob. CHRONOLOGIA; HEROD 1 [Kiedy umarł]). (Na podstawie tego samego niepotwierdzonego założenia, że Herod umarł w r. 4 p.n.e., przyjmują, iż Warus był namiestnikiem od 6 do 4 r. p.n.e. Tymczasem jest to tylko domysł, gdyż Flawiusz nie podaje dokładnie, kiedy otrzymał on tę godność ani kiedy skończył ją piastować). Najmocniejsze dowody wskazują na to, że Jezus urodził się w 2 r. p.n.e. A zatem Kwiryniusz musiał być namiestnikiem przynajmniej w ciągu kilku miesięcy tego roku.

Niektórzy uczeni zwracają uwagę na to, że słowo użyte przez Łukasza i oddawane zwykle przez „namiestnik” brzmi hegemòn. Jego podstawowe znaczenie to „przewodnik”, „dowódca, wódz”, a określano nim rzymskich legatów, prokuratorów i prokonsulów. Uważa się więc, iż w okresie „pierwszego spisu” — jak go nazywa Łukasz — Kwiryniusz służył w Syrii jako specjalny wysłannik cesarza wyposażony w nadzwyczajne uprawnienia. W zrozumieniu tej sprawy może też pomóc Flawiusz, który wyraźnie wspomina o dwuwładzy w Syrii, gdyż mówi, iż Saturnin i Wolumniusz byli w tym samym czasie jej „zarządcami” (Dawne dzieje Izraela, XVI, IX, 1; XVI, X, 8). Jeżeli zatem Flawiusz poprawnie wymienia Saturnina i Warusa jako kolejnych namiestników Syrii, to Kwiryniusz mógł służyć jednocześnie albo z Saturninem (jak Wolumniusz), albo z Warusem w okresie poprzedzającym śmierć Heroda, która nastąpiła prawdopodobnie w 1 r. p.n.e. The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge (1957, t. IX, ss. 375, 376) podaje: „Kwiryniusz zajmował wobec Warusa, namiestnika Syrii, dokładnie taką samą pozycję, jak w późniejszych czasach Wespazjan wobec Mucjanusa. Wespazjan prowadził wojnę w Palestynie, podczas gdy Mucjanus był namiestnikiem Syrii, a obaj mieli dokładnie taką samą rangę i nosili identyczny tytuł — legatus Augusti”.

Wzmiankę o spisie ludności przeprowadzonym przez Kwiryniusza w Syrii zawiera inskrypcja odnaleziona w Wenecji (Lapis Venetus). Nie pozwala ona jednak ustalić, czy był wtedy namiestnikiem po raz pierwszy, czy po raz drugi (Corpus Inscriptionum Latinarum, red. T. Mommsen, O. Hirschfeld i A. Domaszewski, 1902, t. 3, s. 1222, nr 6687).

Sprawdzona skrupulatność Łukasza w kwestiach historycznych pozwala polegać na jego stwierdzeniu, iż Kwiryniusz był namiestnikiem Syrii w okresie urodzin Jezusa. Pamiętajmy, że w gruncie rzeczy jedyne pozabiblijne informacje na ten temat pochodzą od Józefa Flawiusza, który urodził się dopiero w 37 r. n.e., a więc prawie 40 lat później. W r. 49, gdy Łukasz był już lekarzem i podróżował z apostołem Pawłem, Flawiusz miał zaledwie 12 lat. Już z tego powodu Łukasz jest bardziej wiarogodnym źródłem informacji w sprawie zarządzania Syrią w czasach poprzedzających urodziny Jezusa. Justyn Męczennik, który żył w Palestynie w II w. n.e., powoływał się na rzymskie zapiski potwierdzające relację Łukasza, iż Kwiryniusz był namiestnikiem w okresie narodzin Jezusa (A Catholic Commentary on Holy Scripture, red. B. Orchard, 1953, s. 943). Nic nie wskazuje na to, by starożytni historycy, a nawet krytycy tacy jak Celsus, kiedykolwiek podawali w wątpliwość sprawozdanie Łukasza.

Zobacz PAN.

Potomek Judy i drugi z wymienionych z imienia dwóch synów Szeli. Nazwano go „ojcem Mareszy” (1Kn 4:21).

(„biały”).

1. Wnuk Nachora, brata Abrahama. Był synem Betuela i bratem Rebeki (Rdz 24:15, 29; 28:5) oraz ojcem Lei i Racheli (Rdz 29:16). Mieszkał w Charanie w regionie Paddan-Aram na terenie Mezopotamii (Rdz 24:10; 27:43; 28:6; 29:4, 5).

Laban został nazwany „synem Syryjczyka [dosł. Aramejczyka] Betuela”, ale sam też występuje jako „Laban, Syryjczyk” (Rdz 28:5; 25:20; 31:20, 24). Jest to trafne określenie, gdyż mieszkał w Paddan-Aram, co znaczy „równina Aramu [Syrii]”. Był Semitą żyjącym w regionie, w którym posługiwano się językiem aramejskim, należącym do rodziny semickiej.

Sędziwy Abraham posłał tam swego sługę po żonę dla Izaaka (Rdz 24:1-4, 10). Gdy Laban usłyszał o spotkaniu Rebeki ze sługą Abrahama i zobaczył prezenty, które otrzymała, pobiegł do niego, nazwał go błogosławionym przez Jehowę i udzielił mu gościny (Rdz 24:28-32). Potem odgrywał główną rolę w rozmowach na temat małżeństwa Rebeki; zgodę na nie wyraził zarówno on, jak i jego ojciec, Betuel (Rdz 24:50-61).

Wiele lat później do swego wuja Labana w Charanie udał się Jakub, by ujść przed zemstą Ezawa i znaleźć sobie żonę (Rdz 27:41 do 28:5). Laban miał wtedy dwie córki, Leę i Rachelę (Rdz 29:16), i być może także synów (Rdz 31:1). Jakub pragnął się ożenić z jego młodszą córką, Rachelą, toteż zgodził się służyć mu przez siedem lat. Jednak w noc poślubną został przez teścia oszukany — zamiast Racheli dostał jej starszą siostrę, Leę. Gdy zaprotestował, Laban powołał się na miejscowy zwyczaj i obiecał dać mu Rachelę jako drugą żonę w zamian za kolejne siedem lat służby (Rdz 29:13-28).

Kiedy Jakub w końcu chciał stamtąd odejść, Laban namówił go, by został i dalej pracował dla niego za określoną zapłatę (Rdz 30:25-28). Zgodnie z umową mógł zatrzymywać dla siebie wszystkie nakrapiane i łaciate owce, każdą ciemnobrunatną owcę spośród baranków oraz wszystkie łaciate i nakrapiane kozy (Rdz 30:31-34). Ale jak wynika z późniejszych wypowiedzi Jakuba do Lei i Racheli, a także do samego Labana (Rdz 31:4-9, 41), ilekroć się okazywało, że stada Jakuba szybko się powiększają, Laban zmieniał warunki umowy. Nie traktował już Jakuba tak jak kiedyś, dlatego ten na polecenie Jehowy postanowił wrócić w ojczyste strony, zabierając ze sobą rodzinę i stada (Rdz 31:1-5, 13, 17, 18).

Po trzech dniach Laban dowiedział się o potajemnej ucieczce Jakuba; ruszył więc za nim w pościg i dogonił go w górzystym regionie Gilead. Otrzymał jednak ostrzeżenie od Boga, by nie czynił Jakubowi krzywdy (Rdz 31:19-24). Kiedy się spotkali, doszło między nimi do kłótni. Jakub zwrócił uwagę na 20 lat swej wiernej służby i ciężkiej pracy, po czym wypomniał Labanowi, że nie traktował go sprawiedliwie i że dziesięć razy zmieniał mu zapłatę (Rdz 31:36-42).

Laban koniecznie chciał odzyskać terafim, czyli domowe bożki, które Rachela skradła mu bez wiedzy Jakuba. Nie znalazł ich jednak, gdyż Rachela je ukryła. Okoliczność, że Laban posiadał terafim i wypatrywał znaków wróżebnych, zdaje się wskazywać, iż do pewnego stopnia pozostawał