dzięki czemu uzyskiwali charakterystyczny purpurowy kolor nazywany później czerwienią turecką.

Podczas pierwszej wizyty Pawła w macedońskim Filippi została chrześcijanką „pewna niewiasta z Tiatyry, imieniem Lidia, sprzedawczyni purpury”. Być może była przedstawicielką handlową wytwórców purpury z Tiatyry i prowadziła interesy za granicą, gdzie miała wystarczająco duży dom, by gościć Pawła i jego towarzyszy podczas ich pobytu w Filippi (Dz 16:12-15).

Nie wiadomo, kto i kiedy zapoznał mieszkańców Tiatyry z chrystianizmem. W Biblii nie ma informacji o tym, że głosił tam Paweł albo inni misjonarze, ani o tym, że do swego miasta wróciła Lidia. Być może dobra nowina dotarła tam podczas dwuletniej działalności Pawła w Efezie (ok. 53-55 n.e.), położonym ok. 115 km na pd. zach. od Tiatyry, gdyż w okresie tym „wszyscy mieszkający w okręgu Azji, zarówno Żydzi, jak i Grecy, usłyszeli słowo Pańskie” (Dz 19:10). Wiadomo, że jakieś 40 lat później w Tiatyrze działał prężny zbór chrześcijański (Obj 1:10, 11).

Orędzie Chrystusa do zboru w Tiatyrze. Zbór ten otrzymał orędzie jako czwarty spośród siedmiu. Pochwalono go za miłość, wiarę i wytrwałość. Pozytywnie oceniono również jego usługiwanie, a ‛ostatnich jego uczynków było więcej niż poprzednich’. Ale chociaż zbór zasługiwał na pochwały, pojawiło się w nim coś bardzo niepokojącego. Pan powiedział: „Tolerujesz niewiastę Jezebel, tę, która nazywa siebie prorokinią oraz naucza i wprowadza w błąd moich niewolników, aby dopuszczali się rozpusty i jedli rzeczy ofiarowane bożkom”. Tę „niewiastę” nazwano Jezebel prawdopodobnie dlatego, że swym niegodziwym postępowaniem przypominała żonę Achaba, a także uparcie nie okazywała skruchy. Wydaje się jednak, że tylko nieliczni członkowie tego zboru ulegli jej wpływom, gdyż dalszą część orędzia skierowano do „pozostałych w Tiatyrze, wszystkich, którzy nie mają tej nauki, tych właśnie, którzy nie poznali, jak mówią, ‚głębokich rzeczy Szatana’” (Obj 2:18-29).

(„rzeź”).

Miasto leżące na pn. od Palestyny, z którego Dawid zabrał znaczną ilość miedzi, gdy niedaleko Chamatu — ok. 230 km na pn. pn. wsch. od Dan — pokonał Hadadezera, króla Coby (1Kn 18:3, 8). W analogicznym opisie kampanii Dawida w 2 Samuela 8:8 odpowiednikiem miasta Tibchat jest prawdopodobnie Betach (zob. BETACH). Niektórzy sugerują, że nazwa Tibchat może się wywodzić od imienia syna Nachora — Tebacha (Rdz 22:24). Skoro Tibchat należało do aramejskiego królestwa Coby, zapewne znajdowało się w dolinie między górami Liban i Antyliban. W tym pierwszym paśmie odkryto ślady starożytnej obróbki miedzi, co harmonizuje ze sprawozdaniem biblijnym.

Pretendent do tronu w dziesięcioplemiennym królestwie Izraela ok. 951 r. p.n.e. Chciał objąć władzę w miejsce piątego władcy, Zimriego, który panował siedem dni. Lud podzielił się wtedy na zwolenników Tibniego i Omriego. Po czterech latach — w ciągu których przypuszczalnie toczyła się wojna domowa — kwestia została rozstrzygnięta. Tibni przegrał ze stronnikami Omriego i poniósł śmierć. Był synem Ginata (1Kl 16:15, 21-23).

Przydomek Jochy, wojownika Dawida (1Kn 11:26, 45). Przypuszczalnie wywodzi się od nazwy nieznanego dziś miejsca.

Król Goim i sprzymierzeniec elamickiego króla Kedorlaomera; razem z dwoma jeszcze innymi władcami podporządkowali sobie pięciu królów z okolic Morza Martwego. Po 12 latach poddaństwa tych pięciu pokonanych królów wszczęło bunt. Tidal, Kedorlaomer i dwaj inni władcy wyruszyli na zach., by go stłumić. Podczas tej wyprawy zdobyli łupy i uprowadzili jeńców, m.in. Lota, bratanka Abrahama. Abraham ścigał najeźdźców i odzyskał łupy oraz uwolnił jeńców (Rdz 14:1-17).

1. Miejsce na pn. krańcach królestwa Salomona (1Kl 4:24). Niektórzy przypuszczają, że jest to Dibsa (Dibsi Faradż) nad rzeką Eufrat, położona ok. 90 km na wsch. pd. wsch. od miasta Halab (Aleppo) i mniej więcej tyle samo od ujścia rzeki Balich do Eufratu.

2. Miejsce znajdujące się zapewne w pobliżu Tircy, zniszczone przez izraelskiego króla Menachema (ok. 790-781 p.n.e.) (2Kl 15:16). Dokładne położenie nie jest znane. Podobną nazwę nosi dziś Chirbat Tafsa, leżące ok. 10 km w kierunku zach.-pd.-zach. od starożytnego Szechem. Trudno jednak uznać je za Tifsach, gdyż jest chyba zbyt daleko od punktu, w którym — jak się sądzi — była usytuowana Tirca.

Potężny władca Asyrii, pierwszy z królów asyryjskich wspomnianych w doniesieniach biblijnych imiennie (imię to w Biblii występuje też w formie Tilgat-Pilneser, a w innych tekstach w formie Tiglatpilesar). Niektórzy sądzą, że wywodził się z królewskiego rodu, a inni uznają go za uzurpatora, lecz w gruncie rzeczy ani jego pochodzenie, ani sposób objęcia władzy nie są znane. Niemniej za jego panowania nastąpił niespotykany wcześniej rozkwit imperium asyryjskiego, które przeszło reorganizację, rozszerzyło swe terytorium i wzrosło w siłę. Uważa się, że Tiglat-Pileser był pierwszym monarchą asyryjskim, który stałym elementem swej polityki uczynił masowe deportacje i przemieszczanie całych podbitych ludów. Podobno w ciągu jednego roku zmusił do przesiedlenia się w różne rejony imperium 154 000 ludzi ze zdobytych krain. Ta bezwzględna taktyka najwyraźniej miała na celu złamanie ducha pokonanych plemion i przeciwdziałanie próbom ich jednoczenia się przeciw jarzmu Asyrii.

Król ten najpierw pojawia się w Biblii jako Pul (2Kl 15:19). W 1 Kronik 5:26 czytamy, że Bóg „pobudził ducha Pula, króla Asyrii — ducha Tilgat-Pilnesera, króla Asyrii — tak iż powiódł on na wygnanie” członków niektórych plemion izraelskich. Starożytne dokumenty świeckie określają oboma tymi imionami jedną i tę samą osobę: w zestawieniu zwanym „Babilońską listą królów (A)” pojawia się „Pulu”, a w „Kronice synchronicznej” figuruje „Tukultiapileszarra” (Tiglat-Pileser) (Ancient Near Eastern Texts, red. J. Pritchard, 1974, ss. 272, 273). Warto też zauważyć, że w cytowanym powyżej wersecie hebrajski czasownik tłumaczony na „powiódł” występuje w liczbie pojedynczej, a nie mnogiej. Jak się na ogół przyjmuje, król ten miał imię własne „Pul”, a po wstąpieniu na tron przyjął imię „Tiglat-Pileser”, które nosił wcześniejszy słynny król asyryjski.

Wygląda na to, że w początkach swego panowania Tiglat-Pileser III był zajęty umacnianiem granic imperium na pd., wsch. i pn. Ale wkrótce niebezpieczeństwo ze strony Asyrii zawisło nad leżącymi na zach. państwami Syrii i Palestyny.

W związku z wyprawą Tiglat-Pilesera III do Syrii inskrypcje asyryjskie wyróżniają niejakiego Azrijau z Ia-ú-da-a-a (z Jaadi, czyli Judy) (Ancient Near Eastern Texts, ss. 282, 283; por. S. Gądecki, Archeologia biblijna, Gniezno 1994, t. 1, s. 328). Wygląda to na wzmiankę o królu Azariaszu z Judy, znanym lepiej jako Uzzjasz (829-778 p.n.e.), ale sprawa jest dyskusyjna, gdyż zdaniem niektórych znawców przedmiotu nazwę Juda czasami odnoszono do niewielkiego królestwa Samʼal w Syrii. Wprawdzie wydaje się rzeczą mało prawdopodobną, by pogański król miał imię zawierające cząstkę Jah (skrócona forma imienia Jehowa) i dodatkowo żył współcześnie z judzkim królem noszącym takie samo imię. Ale z drugiej strony Biblia w nawiązaniu do Azariasza (Uzzjasza) nie wspomina o Tiglat-Pileserze, a dokumentacja asyryjska jest bardzo zdekompletowana.

Za panowania izraelskiego króla Menachema (ok. 790-781 p.n.e.) Tiglat-Pileser III (Pul) wyruszył do Palestyny, toteż Menachem, chcąc wkupić się w jego łaski, zapłacił mu daninę w wysokości „tysiąca talentów srebra” (równowartość 6 606 000 dolarów). Tiglat-Pileser chwilowo się tym zadowolił i wycofał swoje wojska (2Kl 15:19, 20). Dokumenty asyryjskie wspominają, że Me-ni-hi-im-me (Menachem) wraz z Recinem z Damaszku oraz Chiramem z Tyru płacił daninę Tiglat-Pileserowi.

Później, za panowania judzkiego króla Achaza (761-746 p.n.e.), izraelski król Pekach sprzymierzył się z Recinem z Damaszku i napadł na Judę (2Kl 16:5, 6; Iz 7:1, 2). Chociaż prorok Izajasz zapewnił Achaza, że wkrótce oba sprzysiężone królestwa znikną ze sceny wydarzeń, ten wolał przekupić Tiglat-Pilesera, aby przybył z odsieczą (2Kl 16:7, 8; Iz 7:7-16; 8:9-13). Pewna asyryjska inskrypcja opisuje, że w skład daniny, którą złożył Ia-u-ha-zi (Jehoachaz, czyli Achaz) z Judy oraz inni królowie z tych terenów, wchodziły: „złoto, srebro, cyna, żelazo, antymon, lniane szaty z różnobarwnymi przybraniami, szaty z ich własnych (warsztatów), (wykonane) z ciemnopurpurowej wełny (...) wszelkiego rodzaju kosztowności, czy to pochodzące z morza, czy z lądu, (najlepsze) produkty ich krain, skarby (ich) królów, konie, muły (przyuczone do) jarzma” (Ancient Near Eastern Texts, s. 282). Wojowniczy władca Asyrii odpowiedział na usilną prośbę Achaza najazdem na Izrael; zdobył kilka miast na pn., opanował Gilead, Galileę i ziemię Naftalego, a wielu mieszkańców uprowadził na wygnanie (2Kl 15:29; 1Kn 5:6, 26). Poza tym asyryjskie wojska zaatakowały i zajęły Damaszek, a król Recin został stracony. W Damaszku Tiglat-Pileser III przyjął Achaza, który przybył z Judy, by dać wyraz wdzięczności lub poddaństwa wobec Asyrii (2Kl 16:9-12).

Izajasz w natchnieniu przepowiedział, iż Jehowa użyje króla Asyrii niczym „brzytwy najętej” i „ogoli” królestwo judzkie (Iz 7:17, 20). Trudno powiedzieć, czy tą ‛najętą brzytwą’ miał akurat być przekupiony przez Achaza Tiglat-Pileser III, niemniej Biblia wyjawia, że sprawił on wielką udrękę Achazowi, którego łapówka ‛nic mu nie pomogła’ (2Kn 28:20, 21). Zapewne była to wstępna faza asyryjskiej inwazji, która miała ‛zalać’ Judę i ostatecznie ‛sięgnąć aż do szyi królestwa’, do czego faktycznie doszło za czasów Ezechiasza (Iz 8:5-8; 2Kl 18:13, 14).

Tiglat-Pileser III napisał w swych kronikach o północnym królestwie izraelskim: „Obalili swego króla Pekacha (Pa-ka-ha), a ja ustanowiłem nad nimi Hoszeę (A-ú-si-ʼ) jako króla. Otrzymałem od nich 10 talentów złota [3 853 500 dolarów], 1000 (?) talentów srebra [6 606 000 dolarów] jako [da]ninę i zabrałem je do Asyrii” (Ancient Near Eastern Texts, s. 284). Tym samym asyryjski monarcha twierdzi, że miał wpływ na objęcie tronu przez Hoszeę po zamachu stanu, w którym zginął Pekach, poprzednik Hoszei (ok. 758 p.n.e.) (2Kl 15:30).

Według starożytnych dokumentów asyryjskich Tiglat-Pileser III panował 18 lat. Tymczasem z Biblii zdaje się wynikać, że jego rządy trwały dłużej, gdyż wzmianki o nim pojawiają się od czasów Menachema aż do czasów Hoszei. Niemniej Pisma Hebrajskie nie podają wszystkich szczegółów, które byłyby potrzebne do stanowczego stwierdzenia, że inskrypcje asyryjskie są w tym względzie mylne. Wchodzi tu w grę kilka czynników: Istnieją pewne niejasności co do sposobu umiejscawiania w czasie okresów panowania królów izraelskich. Poza tym, co ważne, lata poprzedzające moment powszechnie uważany za początek rządów Tiglat-Pilesera są stosunkowo skąpo opisane w starożytnych dokumentach i zostały uznane za okres wielkiego kryzysu w Asyrii. Francuski uczony G. Roux podaje w książce Mezopotamia (tłum. B. Kowalska i J. Kozłowska, Warszawa 1998, s. 255), że przez 36 lat „dotknięta paraliżem Asyria nie istniała na arenie politycznej”. Na temat Aszurnirariego V, uważanego za poprzednika Tiglat-Pilesera III, ten sam autor pisze, że na ogół przebywał „‚w kraju’, nie opuszczając pałacu. Tymczasem właśnie w Kalchu (...) wybuchło powstanie, które położyło kres jego rządom i zapewne życiu, wynosząc na tron Teglatfalasara [Tiglat-Pilesera] III. Nie wiadomo, czy był on jego kuzynem, synem, dalszym członkiem królewskiej rodziny czy też zwykłym uzurpatorem”. W związku z tym wydaje się całkiem możliwe, że Tiglat-Pileser sprawował władzę królewską przez dłuższy okres, niż to się na ogół przyjmuje, chociażby jako koregent.

W 2 Kronik 28:16 czytamy, że Achaz „posłał do królów Asyrii, żeby mu pomogli”. Rzeczownik „król” w Septuagincie oraz innych starożytnych manuskryptach pojawia się w liczbie pojedynczej, ale w hebrajskim tekście masoreckim występuje w liczbie mnogiej, zachowanej w niektórych przekładach na języki nowożytne (Bg, BWP, NŚ). Część uczonych uważa, że liczba mnoga ma tu jedynie wskazać na majestat i potęgę przypisywane jednemu władcy (Tiglat-Pileserowi III) jako „królowi królów”. Ale inni zwracają uwagę na chełpliwą wypowiedź tego asyryjskiego monarchy zanotowaną w Izajasza 10:8: „Czyż moi książęta nie są zarazem królami?” Jest zatem możliwe, że wzmianka o „Pulu, królu Asyrii” (2Kl 15:19) dotyczy okresu, gdy panował nad jakąś prowincją asyryjską przed objęciem władzy nad całym imperium.

Po śmierci Tiglat-Pilesera III na tron wstąpił Salmanasar V. Moglibyśmy więcej wiedzieć o Tiglat-Pileserze, gdyby nie okoliczność, że panujący później Asarhaddon kazał niszczyć jego inskrypcje, co było zniewagą rzadko spotykaną w dziejach Asyrii.

(„nadzieja”).

1. Teść prorokini Chuldy, syn Charchasa (2Kl 22:14). W masoreckim tekście 2 Kronik 34:22 występuje jako Tokhat.

2. Ojciec niejakiego Jachzejasza, żyjącego współcześnie z Ezdraszem (Ezd 10:10, 11, 15; zob. JACHZEJASZ).

Zobacz TIGLAT-PILESER (III).

Syn Szimona z plemienia Judy (1Kn 4:20).

1. Nałożnica Elifaza, syna Ezawa, i matka Amaleka (Rdz 36:10-12). W rodowodzie w 1 Kronik 1:36 najpierw wymieniono pięciu synów Elifaza, syna Ezawa. Następnie w tekście hebrajskim dodano: „Timna i Amalek” (Bp, BT, Bw). Profesor C. F. Keil napisał na ten temat: „Dodanie w Księdze Kronik dwóch imion Timnaʽ i ʽAmalek wydaje się zwyczajnym skrótem, na który autor mógł sobie pozwolić, gdyż czytelnicy znali potomków Ezawa z Księgi Rodzaju. Także sama forma imienia Timnaʽ (rodzaj żeński) każe odrzucić błędną interpretację niektórych współczesnych egzegetów, że Timnaʽ to również syn Elifaza” (Biblischer Commentar über das Alte Testament: Chronik, Esra, Nehemia und Esther, Lipsk 1870, s. 35). Tak więc wymieniono sześciu synów Elifaza wraz z informacją, iż jeden z nich, Amalek, był synem Timny, nałożnicy Elifaza. Warto pamiętać, że od Amaleka wywodził się naród, który nienawidził ludu Bożego i o którym powiedziano: „Jehowa będzie toczył wojnę z Amalekiem z pokolenia na pokolenie” (Wj 17:8-16). A zatem oba te fragmenty,