Hebrajskie słowo szuszán i jego grecki odpowiednik krínon, tłumaczone na „lilia”, prawdopodobnie mogą odnosić się do różnych kwiatów, takich jak: tulipany, zawilce, hiacynty, irysy i mieczyki. Według L. Koehlera i W. Baumgartnera hebrajska nazwa wywodzi się od egipskiego słowa oznaczającego „duży kwiat” (Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Lejda 1958, s. 958). Grecki historyk Herodot (Dzieje, II, 92) nazywa „lilią” lotos egipski, dlatego wielu uważa, że biblijne wzmianki o liliach lub ozdobach na „wzór lilii” odnoszą się właśnie do tej rośliny, zwanej lilią wodną (1Kl 7:19, 22, 26; 2Kn 4:5). Ponieważ jednak lotos odgrywał istotną rolę w symbolice religijnej Egiptu, utożsamienie go z biblijną lilią wydaje się wątpliwe.

Lilie wspomniane w Piśmie Świętym rosły na nizinie, wśród ciernistych chwastów, a także na pastwiskach, gdzie pasły się trzody i gazele (PnP 2:1, 2, 16; 4:5). Niewykluczone, że uprawiano je też w ogrodach (PnP 6:2, 3); Biblia wspomina o ich słodkim zapachu (PnP 5:13). Gdy Ozeasz przepowiadał odrodzenie Izraela, przypuszczalnie nawiązał do piękna tych kwiatów, mówiąc, że lud Boży zakwitnie niczym lilia (Oz 14:5).

Kiedy Jezus Chrystus przestrzegał przed przywiązywaniem zbyt wielkiej wagi do spraw materialnych, wskazał, że nawet Salomon w całej swej chwale nie był tak pięknie przyodziany jak lilie polne. Niektórzy uważają, że Jezus miał tu na myśli zawilce. Być może jednak mówił ogólnie o kwiatach podobnych do lilii, na co zdaje się wskazywać okoliczność, iż w równoległym sprawozdaniu zamiast określenia „lilie polne” użyto wyrażenia „roślinność w polu” (Mt 6:28-30; Łk 12:27, 28).

Znaczenie słów „Lilia” i „Lilie”, występujących w nagłówkach Psalmów 45, 60, 69 i 80, jest nieznane.

Zobacz SZNUR, POWRÓZ, LINA.

Chrześcijanin z Rzymu wymieniony przez Pawła wśród osób, które przesyłały pozdrowienia Tymoteuszowi (2Tm 4:21). Ireneusz (urodzony ok. 120—140 n.e.) i późniejsi pisarze utożsamiali tego Linusa z jednym z pierwszych „nadzorców” w Rzymie o tym imieniu, ale taka identyfikacja opiera się jedynie na tradycji.

(hebr. szuʽál; gr. alòpeks).

Zwierzę o spiczastym pysku, sterczących trójkątnych uszach i puszystym ogonie, podobne nieco do psa. Słynie z przebiegłości i może właśnie dlatego Jezus Chrystus nazwał króla Heroda „tym lisem” (Łk 13:32). Uciekając przed wrogami, lis bardziej polega na sprycie niż na szybkości, choć na krótkich odcinkach podobno osiąga prędkość ponad 70 km/h.

Współcześni mieszkańcy Syrii i Palestyny nie zawsze odróżniają szakala od lisa, toteż część naukowców uważa, że hebrajski wyraz szuʽál odnosi się zarówno do lisa (Vulpes vulpes), jak i do szakala (Canis aureus). Wielu tłumaczy Biblii w niektórych wersetach oddało słowo szuʽál jako „szakal”.

Jezus Chrystus w rozmowie z człowiekiem, który chciał go naśladować, zwrócił uwagę na to, że lisy mają jamy, a Syn Człowieczy nie ma gdzie złożyć głowy (Mt 8:20; Łk 9:58). Lisy niekiedy wykorzystują naturalne szczeliny albo opuszczone nory innych zwierząt, ale na ogół kopią sobie jamy w ziemi i tam urządzają legowiska.

Zdaniem przyrodników lisy wcale nie są tak wielkimi złodziejami drobiu, za jakich się je uważa. Żywią się owadami, ptakami, gryzoniami i innymi drobnymi zwierzętami, jak też padliną, trawą i owocami (PnP 2:15). Żyjący w XVIII w. przyrodnik F. Hasselquist napisał, że w okolicach Betlejem oraz gdzie indziej w porze dojrzewania winogron trzeba było chronić przed lisami winnice (Voyages and Travels in the Levant, Londyn 1766, s. 184). Wielu sądzi, że w Psalmie 63:10, według którego zabici staną się pastwą lisów, chodzi raczej o szakale. Jeśli jednak wziąć pod uwagę, że lisy także żywią się padliną, wzmianka o nich wcale nie jest nieodpowiednia.

Pismo Święte wspomina o lisach mieszkających na spustoszonych terenach, wśród ruin, z dala od ludzkich osad (Lam 5:18; Eze 13:4). Donosi też o tym, że Samson użył 300 lisów do podpalenia zboża, winnic i sadów oliwnych należących do Filistynów (Sdz 15:4, 5). Przytacza również urągliwe słowa Tobiasza Ammonity, iż zwykły ‛lis rozwaliłby mur’ Jerozolimy, który Izraelici odbudowywali po powrocie z niewoli (Neh 4:3).

Miasto w Likaonii, krainie położonej w środkowopołudniowej części Azji Mniejszej. Listrę utożsamia się ze wzgórzem znajdującym się na pn. od Hatunsaray, w żyznej, dobrze nawodnionej okolicy ok. 32 km na pd. pd. zach. od miasta Konya (Ikonium).

Gdy Paweł i Barnabas musieli uciekać z Ikonium, gdzie chciano ich ukamienować, udali się właśnie do Listry w prowincji Galacja. Choć miasto to było wtedy kolonią rzymską, założoną wcześniej przez Augusta, jego mieszkańcy dalej mówili po likaońsku. Kiedy Paweł uzdrowił tam człowieka ułomnego od urodzenia, tłumy uznały, że on i Barnabas to bogowie w ludzkiej postaci, Hermes i Zeus. Z trudem zdołali powstrzymać ludzi od złożenia im ofiary. Później jednak mieszkańcy Listry, podburzeni przeciwko Pawłowi przez Żydów z Ikonium i Antiochii Pizydyjskiej, ukamienowali go i wywlekli za miasto, mniemając, że umarł. Gdy potem otoczyli go uczniowie, Paweł wstał i wszedł do Listry, a następnego dnia udał się z Barnabasem do Derbe (Dz 14:1, 5-20).

Zakończywszy służbę w Derbe, Paweł z Barnabasem wrócili do Listry, Ikonium i Antiochii. Umacniali i zachęcali uczniów w tych nowo założonych zborach chrześcijańskich, a także ustanowili tam starszych (Dz 14:21-23).

Po rozstrzygnięciu przez apostołów i starszych w Jerozolimie kwestii obrzezania (ok. 49 n.e.) Paweł ponownie odwiedził Derbe oraz Listrę. Ze wzmianki w Dziejach 16:1 można by wnioskować, że młody Tymoteusz mieszkał albo w Listrze, albo w pobliskim Derbe. Jednakże dowody wskazują raczej na Listrę. Derbe nie wymieniono już nigdzie w związku z Tymoteuszem, natomiast w Dziejach 16:2 powiedziano, że „cieszył się on dobrą opinią u braci w Listrze oraz Ikonium” (zob. też 2Tm 3:10, 11). Tymoteusz zrobił tak piękne postępy, że Paweł wybrał go na swego towarzysza podróży (Dz 16:3).

Paweł mógł też zatrzymać się w Listrze podczas swej trzeciej podróży misjonarskiej, gdy odwiedzał różne miejsca w „krainie galackiej” (Dz 18:23).

W czasach starożytnych powszechnie porozumiewano się za pośrednictwem listów — pisano je i wysyłano w sprawach urzędowych, handlowych i osobistych (2Sm 11:14; 2Kl 5:5-7; 10:1, 2; 2Kn 30:1; Ezd 4:7; Iz 37:14; Jer 29:1; Dz 9:1, 2; 28:21; 2Ts 2:2; Heb 13:22).

Hebrajskie słowo séfer odnosi się do wszelkiego rodzaju tekstów pisanych i może znaczyć: „księga; list; pismo; świadectwo; akt; pisemny dokument”. Grecki wyraz grámma może oznaczać literę alfabetu lub jakiś dokument (Dz 28:21; 2Ko 3:7). Natomiast grecki termin epistolé używany jest wyłącznie w odniesieniu do pisemnej wiadomości (1Ko 5:9).

Listy poufne były na ogół pieczętowane (1Kl 21:8). Arogancki postępek Sanballata, który wysłał do Nehemiasza list otwarty, mógł mieć na celu upowszechnienie zawartych w nim fałszywych oskarżeń (Neh 6:5).

W starożytności listy pisano na papirusie, a także na ostrakach (skorupkach ceramicznych) i tabliczkach glinianych. Tysiące takich tabliczek znaleziono m.in. w Babilonii. Miękkiej glinie, oczyszczonej i przemytej wodą, nadawano kształt gładkiej tabliczki i zanim wyschła, odciskano na niej rylcem znaki w postaci małych klinów. Często umieszczano ją potem w glinianej osłonce. Gdy chodziło o umowę, jej treść czasem powtarzano na tej „kopercie”, którą następnie pieczętowano i wypalano w piecu lub suszono na słońcu, dzięki czemu twardniała i nabierała trwałości (zob. ARCHEOLOGIA).

Później pisaniem listów nierzadko zajmowali się zawodowi pisarze. Na przykład na dworze perskim zawsze byli w pogotowiu sekretarze prowadzący oficjalną korespondencję państwową (Ezd 4:8; Est 8:9). Pisarza można też było znaleźć na rynku w pobliżu bramy miejskiej i wynająć do napisania listu lub sporządzenia umowy handlowej.

Listy dostarczano za pośrednictwem posłańców (2Kl 19:14), gońców (2Kn 30:6) albo kurierów (Est 3:13; 8:14). Do czasów rzymskich usługi poczty jako takiej były najwyraźniej zarezerwowane dla korespondencji urzędowej. Jeśli przeciętny człowiek chciał doręczyć komuś list, musiał zdać się na życzliwość podróżujących znajomych lub kupców.

W starożytności znano również listy polecające. Jednakże apostoł Paweł dla udowodnienia, iż jest sługą Bożym, nie potrzebował takich listów — ani skierowanych do współwyznawców w Koryncie, ani też od nich. Wcześniej osobiście pomógł im zostać chrześcijanami, toteż mógł oświadczyć: „Wy sami jesteście naszym listem, napisanym na naszych sercach, a znanym i czytanym przez całą ludzkość” (2Ko 3:1-3).

W I w. n.e. listy od Pawła, Jakuba, Piotra, Jana, Judy i od ciała kierowniczego z Jerozolimy przyczyniały się do rozrostu zboru chrześcijańskiego, a także do zachowania w nim jedności i czystości (Dz 15:22-31; 16:4, 5; 2Ko 7:8, 9; 10:8-11).

Wykwit skórny powstały w wyniku zmian chorobowych. W Przekładzie Nowego Świata słowem tym oddano hebrajski wyraz jalléfet występujący w Kapłańskiej 21:20 i 22:22. Niewykluczone, że chodzi tutaj o grzybicę, atakującą zwierzęta i człowieka. U ludzi choroba ta może zająć owłosione części ciała, zwłaszcza głowę u dzieci i brodę u dorosłych. W grzybicy skóry nieowłosionej tworzą się okrągłe, różowe plamy, które zazwyczaj mają na brzegach niewielkie pęcherzyki. W miarę powiększania się plamy jej środek blednie i zmiana przyjmuje kształt obrączki.