kadzidła roztartego na proszek (Wj 27:20, 21; 29:40, 42; 30:23-25, 35, 36).

Ponieważ moździerz miał wgłębienie, trafnie użyto go w Biblii do opisania ukształtowania terenu. Na przykład w Sędziów 15:18, 19 powiedziano, że Bóg dostarczył Samsonowi wody do picia, rozszczepiając w Lechi „wgłębienie w kształcie moździerza” (hebr. machtész). Również nazwa części Jerozolimy, „Machtesz”, czyli „Moździerz”, mogła wziąć się stąd, że miejsce to leżało w zagłębieniu terenu (Sof 1:11, przyp. w NW; por. BT i przyp. w Bp).

Żeby w moździerzu utrzeć ziarno na mąkę, trzeba użyć dużej siły. W Piśmie Świętym nawiązano do tego w sensie przenośnym: „Choćbyś głupiego utarł tłuczkiem w moździerzu [hebr. bammachtész] pośród tłuczonego ziarna, jego głupota od niego nie odejdzie” (Prz 27:22).

(hebr. ʽasz; sas: „mól odzieżowy”; gr. ses).

Czteroskrzydły owad należący do motyli nocnych (ciem), które w odróżnieniu od motyli dziennych zwykle mają pierzaste czułki bez charakterystycznych zgrubień na końcach. W stanie spoczynku ćmy nie składają skrzydeł w górze nad sobą, jak to czynią motyle dzienne, lecz układają je na odwłoku lub wzdłuż ciała. Latają głównie o zmroku i nocą. W Piśmie Świętym najwyraźniej jest mowa o molu odzieżowym (Tineola bisselliella), a zwłaszcza o jego żarłocznej gąsienicy (Hi 13:28; Ps 39:11; Iz 50:9; 51:8; Oz 5:12; Mt 6:19, 20; Łk 12:33; por. Jak 5:2). Mola nietrudno zmiażdżyć, więc Elifaz posłużył się jego przykładem, chcąc unaocznić, jak kruche jest życie śmiertelnego człowieka (Hi 4:17, 19, 20).

Samice moli składają jaja na tkaninach wełnianych i jedwabnych oraz na futrach, zachowując przy tym pewne odstępy, by wyklute gąsienice miały dość miejsca i pokarmu. Zanim gąsienica zacznie pobierać pokarm, z włókien tkaniny buduje sobie „dom”, czyli coś w rodzaju pochewki. „Dom” ten chroni ją podczas żerowania (Hi 27:18).

(hebr. nemaláh).

Niewielki, ale bardzo licznie występujący i rozpowszechniony owad żyjący w koloniach, wspomniany w Biblii ze względu na swą pracowitość i instynktowną mądrość (Prz 6:6-8; 30:24, 25). Ocenia się, że istnieje ponad 10 000 gatunków mrówek; spotyka się je wszędzie na ziemi z wyjątkiem najzimniejszych obszarów polarnych.

„Lud”. W Przysłów 30:25 mrówki nazwano „ludem” (hebr. ʽam) — podobnie jak Joel nazwał szarańczę „narodem” (Jl 1:6) — i jest to bardzo stosowne określenie tych maleńkich stworzeń. Niektóre kolonie mrówek składają się zaledwie z kilkudziesięciu osobników, inne zaś liczą ich setki tysięcy. Mrowisko, będące często systemem korytarzy, zwykle ma umiarkowaną wielkość, ale może zostać rozbudowane i zająć powierzchnię niemal 0,5 ha. Społeczeństwo każdej kolonii dzieli się na trzy podstawowe kasty: królową lub królowe, samce oraz robotnice (samice z nierozwiniętymi narządami rozrodczymi). Jednakże jak czytamy w Księdze Przysłów, mrówka „nie ma (...) dowódcy, urzędnika ani władcy” (Prz 6:7). Królowa rzeczywiście nie sprawuje władzy; zajmuje się przede wszystkim składaniem jaj, toteż jej rolę lepiej oddaje określenie matka. Królowa może żyć nawet 15 lat, natomiast samce umierają wkrótce po zapłodnieniu samic. Robotnice, które żyją do sześciu lat, mają różne zadania, m.in. wyszukują i gromadzą pokarm dla kolonii, karmią królową, pielęgnują larwy, czyszczą i chronią gniazdo, a w razie potrzeby kopią nowe komory. Nawet w obrębie jednej kolonii robotnice mogą mieć różne rozmiary i proporcje ciała, toteż czasami właśnie te większe pełnią rolę żołnierzy broniących gniazdo przed wrogami. Ale choć w koloniach istnieje dość precyzyjny podział obowiązków (np. wg wieku lub wielkości robotnic) i stosunkowo zaawansowana organizacja społeczna, nie ma tam osobnika nadzorującego czy przydzielającego pracę.

„Instynktowna mądrość”. „Mądrość” mrówek nie wynika ze zdolności rozumowania, lecz z instynktu, który im zaszczepił ich Stwórca. Biblia nadmienia, że mrówka „w lecie przygotowuje swój pokarm; (...) w żniwa gromadzi sobie zapasy pożywienia” (Prz 6:8). Jedna z najpowszechniejszych mrówek występujących w Palestynie, mrówka żniwiarka z gatunku Messor semirufus, gromadzi wiosną i latem obfite zapasy nasion, by korzystać z nich w zimie i w innych porach roku, gdy zdobycie żywności przychodzi z trudem. Mrówkę tę często spotyka się w pobliżu klepisk, gdzie ziaren jest w bród. Kiedy po deszczu zgromadzone ziarna zawilgotnieją, mrówka żniwiarka wynosi je i suszy na słońcu. Zaobserwowano nawet, że odgryza zawiązki kiełków, by nie zaczęły się rozwijać podczas przechowywania. Kolonie żniwiarek rzucają się w oczy ze względu na wydeptane ścieżki oraz plewy pozostawione przed wejściem do gniazda.

Cechy godne naśladowania. Krótka analiza życia mrówek pozwala lepiej zrozumieć radę: „Idź do mrówki, leniwcze; przyjrzyj się jej drogom i stań się mądry” (Prz 6:6). Zdumiewa nie tylko ich instynktowna zapobiegliwość, ale także wytrwałość