na dodatek w myśl Prawa Mojżeszowego mięsa tego zwierzęcia nie wolno było jeść (2Kl 6:25; por. Oz 3:2).

W I w. n.e. dwa wróble kosztowały assariona (wynagrodzenie za 45 minut pracy), a za dwa assariony można było nabyć pięć wróbli (Mt 10:29; Łk 12:6). Uboga wdowa, którą dostrzegł Jezus, złożyła na świątynię jeszcze skromniejszy datek — zaledwie dwa leptony (1 kwadrant), tzn. ¹/64 zapłaty za dzień pracy. Ale Chrystus Jezus z uznaniem powiedział, że jej datek był wartościowszy od innych, które wydawały się znacznie większe, ponieważ nie ofiarowała tego, co jej zbywało, lecz „wszystko, co miała, całe swoje utrzymanie” (Mk 12:42-44; Łk 21:2-4). Doroczny podatek świątynny płacony przez Żydów wynosił didrachmę, czyli dwie drachmy (ok. dwóch dniówek) (Mt 17:24). Ponieważ na jedną drachmę trzeba było pracować cały dzień, nie było nic dziwnego w tym, że jakaś kobieta pozamiatała cały dom, pilnie szukając zaginionej monety drachmowej (Łk 15:8, 9).

Judasz Iskariot zdradził Jezusa za 30 srebrników — najwyraźniej za cenę niewolnika (Mt 26:14-16, 47-50). Były to zapewne sykle lub inne monety o podobnej wartości. W sprawozdaniu nie sprecyzowano ich rodzaju, podano jedynie, że były ze srebra.

Mogą być pożyteczne i szkodliwe. Pieniądze chronią przed ubóstwem i związanymi z nim troskami, pozwalając nabyć zarówno rzeczy niezbędne, jak i przedmioty zbytku (por. Kzn 7:12; 10:19). Ktoś może więc zacząć szukać zabezpieczenia w pieniądzach i zapomnieć o swym Stwórcy (por. Pwt 8:10-14). „Korzeniem wszelkich szkodliwych rzeczy jest umiłowanie pieniędzy [dosł. „kochanie srebra”], a zabiegając o to umiłowanie, niektórzy dali się odwieść od wiary na manowce i sami się poprzebijali wieloma boleściami” (1Tm 6:10). Dla pieniędzy ludzie wypaczają sprawiedliwość, sprzedają swoje ciało, popełniają morderstwa, dopuszczają się zdrady i fałszują prawdę (Pwt 16:19; 23:18; 27:25; Eze 22:12; Mt 26:14, 15; 28:11-15).

Bóg pochwala jednak robienie właściwego użytku z pieniędzy (Łk 16:1-9). Aprobuje np. datki na rzecz rozwoju religii prawdziwej oraz materialne wspieranie potrzebujących (por. 2Kn 24:4-14; Rz 12:13; 1Jn 3:17, 18; zob. DANINA; DARY MIŁOSIERDZIA). Ale chociaż za pomocą pieniędzy można zdziałać dużo dobrego, to rzeczy najcenniejsze — pokarm duchowy i samo życie wieczne — dostępne są bezpłatnie (Iz 55:1, 2; Obj 22:17).

Jeden z dwóch kobiecych gruczołów wydzielających mleko po urodzeniu dziecka; często jednak chodzi po prostu o przednią część tułowia między szyją a brzuchem — zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. W języku hebrajskim do piersi odnosiły się m.in. słowa: szod i szad (Hi 24:9; PnP 8:1), a w greckim — mastòs (Łk 11:27) oraz stéthos (Obj 15:6). Biblijne wzmianki o piersi wskazują na bliskość, zażyłość i szczególne względy (PnP 1:13; Jn 13:25; 21:20); a także na dojrzałość (PnP 8:8, 10; Eze 16:7); urodę (PnP 4:5; 7:3, 7, 8); zbliżenie fizyczne („spomiędzy swych piersi”, Oz 2:2; „ściskano ich biusty”, „ściskano piersi”, Eze 23:3, 21); płodność (Rdz 49:25; Oz 9:14); radość i dobrobyt (Iz 60:16; 66:11). ‛Bicie się w piersi’ czy ‛wyrwanie swych piersi’ nasuwało myśl o największym upokorzeniu, cierpieniu i smutku (Iz 32:12; Eze 23:34; Łk 18:13; 23:48).

Pewna niewiasta, która słuchała przemawiającego Jezusa, zawołała: „Szczęśliwe łono, które cię nosiło, i piersi, które ssałeś!” Łatwiej to zrozumieć, gdy się pamięta, że każda kobieta chciała mieć syna cieszącego się powszechnym szacunkiem, a dla Żydówki szczególnym przywilejem byłoby zostanie matką proroka, zwłaszcza Mesjasza. Jednakże Jezus odpowiedział: „Nie, ale raczej: Szczęśliwi ci, którzy słuchają słowa Bożego i je zachowują!” Wyjaśnił w ten sposób, co ma rzeczywistą wartość — nie fizyczne pokrewieństwo z Jezusem, lecz więzy duchowe. Zasada ta wyklucza oddawanie czci Marii jako jego matce (Łk 11:27, 28).

Ponieważ zbliżała się zagłada Jerozolimy i straszna rzeź jej mieszkańców, Jezus rzekł: „Oto nadchodzą dni, w których ludzie powiedzą: ‚Szczęśliwe niewiasty niepłodne oraz łona, które nie rodziły, i piersi, które nie karmiły!’” (Łk 23:29; por. Jer 16:1-4).

W Pismach Hebrajskich — podobnie jak w języku polskim — rozróżniono pierś człowieka i odmiennie zbudowany mostek zwierząt, używając w odniesieniu do niego innego terminu. Kiedy Izraelici składali ofiary współuczestnictwa, mostek (hebr. chazéh) przypadał w udziale kapłanowi (Kpł 7:29-35; 10:14, 15).

Istnieją również biblijne wyrazy, które oznaczają nie tylko samą pierś, ale także fałdy w górnej części szaty, czyli zanadrze. W języku hebrajskim są to: chek (1Kl 1:2), chòcen (Neh 5:13), dad w liczbie podwójnej (Eze 23:3), a w języku greckim słowo kòlpos (Jn 13:23). Blisko piersi (hebr. chek) był trzymany ktoś bardzo kochany — np. Noemi położyła na swej piersi urodzonego przez Rut Obeda i w ten sposób uznała go za prawowitego dziedzica swojego zmarłego męża, Elimelecha (Rut 4:16). Ktoś, kto przy posiłku spoczywał w pozycji półleżącej „u piersi” następnej osoby, był z nią w szczególnej zażyłości i na ogół cieszył się jej względami (Jn 13:23). Do tego popularnego zwyczaju nawiązał Jezus w przypowieści o Łazarzu, mówiąc, że został on zaniesiony „na miejsce u piersi Abrahama”, wskazujące na przychylność Boga (Łk 16:22, 23). W myśl słów apostoła Jana Jezus „zajmuje miejsce u piersi Ojca”, jest bowiem najbliższy Jehowie i może opowiedzieć o Nim więcej i szczegółowiej niż ktokolwiek inny (Jn 1:18; zob. MIEJSCE U PIERSI).

W fałdujących się na piersi szatach, w które za czasów biblijnych odziewali się Izraelici, można było schować np. ręce czy pieniądze, a nawet nosić niemowlę lub jagnię (Wj 4:6, 7; Lb 11:12; 2Sm 12:3). Nawiązują do tego słowa Jehowy, który zapewnił, że swe jagnięta poniesie na własnej piersi, by zilustrować, jak będzie je kochał i czule się nimi opiekował (Iz 40:11).

Zwroty ‛odpłacić w zanadrze’ albo ‛odmierzyć komuś zapłatę w zanadrze’ są bardziej zrozumiałe, gdy się pamięta, że w dolnej części szat nie było kieszeni, jakie znamy dzisiaj (Ps 79:12; Iz 65:6, 7; Jer 32:18). Podobnie sformułowania ‛nosić w zanadrzu zniewagę’, „nagarnąć ognia w zanadrze”, ‛wziąć łapówkę z zanadrza’ czy „łapówka w zanadrzu” mają związek z fałdami w górnej części szat (Ps 89:50; Prz 6:27; 17:23; 21:14).

Zdobiona obrączka zakładana na palec. W starożytności różnego rodzaju pierścienie nosili m.in. Hebrajczycy, Egipcjanie, Asyryjczycy, Babilończycy, Grecy i Rzymianie — zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Wykonywano je ze złota, srebra, mosiądzu, brązu, szkła, żelaza i kości słoniowej; czasami wprawiano w nie kamienie. Egipcjanie najczęściej ozdabiali pierścienie wizerunkiem skarabeusza, będącego według nich symbolem nieśmiertelności. Wśród biżuterii znalezionej w grobie faraona Tutanchamona był pierścień z potrójną obrączką i trzema skarabeuszami: dwoma złotymi i jednym z niebieskiego szkła. Rzymianie niekiedy grawerowali na swych pierścieniach motywy mitologiczne, a nawet podobizny przodków lub przyjaciół.

W przypowieści Jezusa miłosierny ojciec polecił włożyć pierścień na rękę synowi marnotrawnemu, który do niego wrócił (Łk 15:22). W ten sposób okazał mu przychylność i miłość, a także przywrócił mu dawną pozycję i godność. Jakub, przyrodni brat Jezusa, przestrzegł chrześcijan przed stronniczym wyróżnianiem osób wytwornie ubranych i mających na palcach złote pierścienie (oznakę bogactwa i statusu społecznego) (Jak 2:1-9). W podobnym tonie wypowiedział się apostoł Piotr, który wprawdzie nie potępił noszenia takich ozdób, ale wskazał, że o wiele ważniejsze jest piękno duchowe (1Pt 3:1-5).

Sygnety. Hebrajskie słowa określające pierścień i sygnet pochodzą od rdzeni oznaczających „pogrążać się” (Jer 38:6) i „pieczętować” (1Kl 21:8). Nawiązują więc do głównego zastosowania niektórych starożytnych pierścieni — odciskano je w glinie czy też wosku w celu pozostawienia odbicia. Takie pierścienie, wykonane ze złota, srebra lub brązu, były niekiedy opatrzone kamieniem z wyrytym imieniem albo godłem właściciela; oprócz nieruchomych, istniały też obrotowe. Niektóre sygnety wieszano na ozdobnym sznurze i prawdopodobnie noszono na szyi (Rdz 38:18, 25).

Sygnet władcy czy urzędnika był symbolem jego władzy (Rdz 41:41, 42). Pieczętowano nim oficjalne dokumenty lub przedmioty w celu zabezpieczenia ich przed sfałszowaniem, podobnie jak to się czyni obecnie (Est 3:10-13; 8:2, 8-12; Dn 6:16, 17).

Znaczenie przenośne. Jak się wydaje, w czasach starożytnych sygnetem nazywano przenośnie cenną rzecz albo osobę. W związku z judzkim królem Koniaszem (Jehojachinem) proroctwo Jeremiasza zapowiadało, że ‛nawet gdyby był sygnetem na prawej ręce Jehowy’, nie uniknąłby nieszczęścia. I rzeczywiście, po bardzo krótkim panowaniu został pozbawiony władzy królewskiej (Jer 22:24; 2Kl 24:8-15). A o wiernym Zerubbabelu Jehowa powiedział: „Wezmę cię (...) i uczynię z ciebie jakby sygnet, ponieważ cię wybrałem” (Ag 2:23). Zerubbabel, oficjalny przedstawiciel Jehowy w związku z odbudową świątyni w Jerozolimie, był dla Niego bardzo cenny, niczym sygnet na ręce. Posłuchał Jego zachęt skierowanych za pośrednictwem proroków Aggeusza i Zachariasza i nieustraszenie przystąpił do odbudowy — mimo zakazu wydanego przez wprowadzonego w błąd króla perskiego (Ezd 4:24 do 5:2). Jehowa postanowił posługiwać się Zerubbabelem w celu spełnienia swej zapowiedzi, toteż żaden ludzki władca nie mógł go pozbawić tej zaszczytnej funkcji.

Najwcześniejsze plony w danym roku; pierwsze skutki jakichś działań lub pierwsze produkty czy wyroby. Hebrajskie słowo reʼszít (od rdzenia oznaczającego: „głowa”) może się odnosić do pierwszej części czegoś,