to dziecię”, wskazując konkretny dom w wiosce Betlejem. Warto też zauważyć, że gwiazdę tę ‛ujrzeli’ tylko ci pogańscy astrolodzy. Okoliczność, iż zajmowali się potępioną w Biblii astrologią, oraz zgubne skutki ich odwiedzin, stanowiące zagrożenie dla życia przyszłego Mesjasza — z pewnością uzasadniają, a nawet nakazują rozważenie ewentualności, że kierowała nimi siła przeciwna zamierzeniu Bożemu dotyczącemu obiecanego Mesjasza. Warto się więc zastanowić, czy ten, który „ciągle się przeobraża w anioła światła”, który operuje „wszelkim potężnym dziełem oraz kłamliwymi znakami i proroczymi cudami”, który potrafił wywołać wrażenie, że wąż mówi, i który w myśl wypowiedzi Jezusa był „zabójcą, gdy rozpoczął”, nie mógł również sprawić, by astrolodzy ‛ujrzeli’ obiekt podobny do gwiazdy i podążyli za nim najpierw nie do Betlejem, lecz do Jerozolimy, gdzie przebywał śmiertelny wróg obiecanego Mesjasza (2Ko 11:3, 14; 2Ts 2:9; Rdz 3:1-4; Jn 8:44).

Znaczenie przenośne. Gwiazdy występują też w Biblii w znaczeniu symbolicznym, w przenośniach i porównaniach odnoszących się do osób, jak np. we śnie Józefa, w którym słońce i księżyc przedstawiały jego rodziców, a 11 gwiazd — jego 11 braci (Rdz 37:9, 10). W Hioba 38:7 anielskich „synów Bożych” zestawiono z radośnie wołającymi „gwiazdami porannymi”. Wskrzeszony i wywyższony Jezus nazwał siebie „jasną gwiazdą poranną” i obiecał, że swym naśladowcom, którzy zwyciężą, da „gwiazdę poranną”, co najwyraźniej wskazuje na współudział w jego niebiańskim stanowisku i chwale (Obj 22:16; 2:26, 28; por. 2Tm 2:12; Obj 20:6). Siedmiu „aniołów” zborów, do których miały dotrzeć spisane orędzia, przedstawiono jako siedem gwiazd w prawicy Chrystusa (Obj 1:16, 20; 2:1; 3:1). „Anioła otchłani”, nazwanego Abaddonem, również ukazano jako gwiazdę (Obj 9:1, 11; zob. ABADDON).

W przypowieści z 14 rozdz. Izajasza chełpliwego i ambitnego króla Babilonu (czyli dynastię królów babilońskich, której przedstawicielem był Nebukadneccar) nazwano „jaśniejącym” (hebr. helél; „Lucyfer”, Wk), który chce wynieść swój tron „ponad gwiazdy Boże” (Iz 14:4, 12, 13; zob. JAŚNIEJĄCY). Określenia „gwiazda” użyto przenośnie w proroctwie o królach Judy, pochodzących od Dawida (Lb 24:17), a z historii biblijnej wynika, że dynastia babilońska po zdobyciu Jerozolimy istotnie przez jakiś czas górowała nad królami Judy. W podobnym proroctwie z 8 rozdz. Daniela opisano, jak mały „róg” pewnego przyszłego mocarstwa tratuje gwiazdy z „zastępu niebios” oraz występuje przeciw Księciu zastępu i jego sanktuarium (Dn 8:9-13); z kolei w 12 rozdz. tej księgi powiedziano, że „wnikliwi” prowadzący innych ku prawości będą w „czasie końca” jaśnieć „jak gwiazdy” (Dn 12:3, 9, 10). Do „gwiazd bez ustalonego toru” przyrównano natomiast niemoralnych ludzi, którzy odstąpili od prawdy (Judy 13).

Ściemnienie gwiazd wraz ze słońcem i księżycem to często spotykany element proroczych ostrzeżeń przed nieszczęściem nadciągającym z wyroku Bożego (Iz 13:10; Eze 32:7; Obj 6:12, 13; 8:12; por. Hi 9:6, 7). Ponadto motyw przygasających źródeł światła na niebie pojawia się w opisie starości człowieka z Kaznodziei 12:1, 2. W innych miejscach mowa o gwiazdach spadających lub zrzucanych na ziemię (Mt 24:29; Obj 8:10; 9:1; 12:4). Wśród przepowiedzianych dowodów czasu końca wymieniono „znaki” na słońcu, księżycu i gwiazdach (Łk 21:25).

„Jutrzenka”. Określenie „jutrzenka” (gr. fosfòros) występuje w Biblii raz, w 2 Piotra 1:19, i ma podobne znaczenie jak „gwiazda poranna”. W pewnych okresach roku takie gwiazdy pojawiają się na wsch. horyzoncie jako ostatnie przed wschodem słońca i w ten sposób zwiastują brzask nowego dnia. Wcześniejsze nawiązanie Piotra do wizji przemienienia Jezusa we wspaniałej chwale wskazuje na związek jutrzenki z objęciem władzy królewskiej przez Chrystusa, nazwanego „korzeniem i potomkiem Dawida, i jasną gwiazdą poranną [astér]” (Obj 22:16; 2:26-28).

‛Gwiazdy walczyły z Syserą’. Pewne kontrowersje wzbudza wypowiedź z Sędziów 5:20: „Z nieba gwiazdy walczyły, ze swych orbit walczyły z Syserą”. Niektórzy uważają, że w ten sposób po prostu poetycko opisano pomoc Boską (por. Sdz 4:15; Ps 18:9). Zdaniem innych chodziło o deszcz meteorów albo o przepowiednie astrologiczne, którym daremnie zaufał Sysera. Ponieważ Biblia nie podaje szczegółowo, jak owe gwiazdy „walczyły”, wystarczy chyba przyjąć, iż wzmianka ta dotyczy cudownej interwencji Boga na korzyść wojska izraelskiego.

Starożytne gwoździe były podobne do dzisiejszych, zwłaszcza tych większych, choć niektóre miały czworoboczny trzpień i dłuższe ostrze. Początkowo najwyraźniej wykonywano je z brązu, a w późniejszych czasach większe gwoździe robiono z żelaza. Dawid przygotował „bardzo dużo żelaza na gwoździe do wrót bram” przyszłej świątyni (1Kn 22:3). Odnaleziono też ozdobne gwoździe z brązu pokryte warstwą złota, datowane na lata 1300—​1200 p.n.e. O gwoździach użytych do budowy świątyni Salomona powiedziano: „A waga gwoździ wynosiła pięćdziesiąt sykli [0,6 kg] złota” (2Kn 3:8, 9).

W roku 1968 podczas prac wykopaliskowych prowadzonych na pn. wsch. od Jerozolimy znaleziono grobowiec ze szczątkami pewnego Żyda, którego stracono w I w. n.e. przez przybicie do pala. W trakcie badań odkryto, że w kości jego prawej pięty wciąż tkwił żelazny gwóźdź o długości 11,5 cm. Być może podobnych gwoździ użyli żołnierze rzymscy, gdy przybijali do pala Jezusa Chrystusa. Tomasz nie uwierzył, że Chrystus zmartwychwstał, dopóki nie ujrzał „śladu gwoździ” na jego ciele (Jn 20:24-29).

Znaczenie przenośne. Śmierć Jezusa na palu męki oznaczała koniec przymierza Prawa Mojżeszowego. Nawiązując do tego, Paweł napisał, że Bóg usunął z drogi Prawo „przez przybicie do pala męki” (Kol 2:13, 14). Salomon przyrównał „tych, którzy się zajmują zbiorami wypowiedzi” do „wbitych gwoździ” — być może dlatego, że zarówno takie osoby, jak i ich dobre słowa pochodzące od Jehowy umacniają słuchaczy i wywierają na nich stabilizujący wpływ (Kzn 12:11).

(„serdeczny uścisk”).

Hebrajski prorok działający w Judzie, pisarz biblijnej księgi noszącej jego imię (Hab 1:1; 3:1). Ze względu na uwagę kończącą tę księgę („Dla kierownika — na moje instrumenty strunowe”) oraz pieśń żałobną zapisaną w 3 rozdz. niektórzy wnioskują, że Habakuk był lewickim muzykiem świątynnym. Ale słowa występujące po Habakuka 3:19 nie dają takiej pewności, a pieśni żałobne pisali nie tylko Lewici (2Sm 1:17, 18). Chociaż istnieją różne tradycyjne opowieści o Habakuku, nie są one wiarogodne, a Pismo Święte nie podaje żadnych informacji o jego rodzicach, plemieniu, życiu ani śmierci. Treść Księgi Habakuka zdaje się wskazywać, że prorokował on na początku panowania Jehojakima, prawdopodobnie przed zwycięstwem Nebukadneccara nad armią egipską pod Karkemisz w r. 625 p.n.e.

Biblia hebrajska, Septuaginta oraz większość przekładów umieszcza tę księgę Pism Hebrajskich na ósmym miejscu pośród tzw. proroków mniejszych. Dzieli się ona na dwie części: 1) dialog między pisarzem a Jehową (rozdz. 1 i 2) oraz 2) modlitwę ujętą w formę „pieśni żałości” (rozdz. 3).

Pisarz. Księga ta sama przedstawia swego pisarza. Zredagowanie obu jej części przypisuje „prorokowi Habakukowi” (1:1; 3:1; zob. HABAKUK).

Kanoniczność. Autentyczność Księgi Habakuka potwierdzają starożytne katalogi Pism Hebrajskich. Choć nie podają jej nazwy, niewątpliwie zaliczają ją do „dwunastu proroków mniejszych”, w innym bowiem razie nie byłoby ich 12. Za kanonicznością tej księgi niedwuznacznie przemawia też okoliczność, że jest cytowana w Chrześcijańskich Pismach Greckich. Paweł powołał się na Habakuka 1:5 (LXX), gdy zwracał się do pozbawionych wiary Żydów (choć nie wymienił proroka imiennie) (Dz 13:40, 41). A chrześcijan zachęcał do okazywania wiary, przytaczając Habakuka 2:4 („Lecz prawy będzie żył dzięki swej wierności”) (Rz 1:16, 17; Gal 3:11; Heb 10:38, 39).

Rękopis przedmasoreckiego tekstu Księgi Habakuka (rozdz. 1 i 2) wraz z komentarzem odnaleziono wśród Zwojów znad Morza Martwego. Warto zaznaczyć, że choć w samej księdze występuje imię Jehowy, zapisane literami starohebrajskimi, to w komentarzu unika się go i zastępuje hebrajskim słowem ʼEl (czyli „Bóg”).

Zdaniem uczonych zwój ten sporządzono pod koniec I w. p.n.e. Byłby to więc najstarszy zachowany rękopis hebrajski Księgi Habakuka. W Habakuka 1:6 mówi on o „Chaldejczykach”, co potwierdza poprawność tekstu masoreckiego, według którego to właśnie Chaldejczyków (Babilończyków) miał Jehowa użyć w charakterze swego narzędzia.

Czas i tło. Wypowiedź „Jehowa jest w swojej świętej świątyni” (Hab 2:20) oraz uwaga po ostatnim wersecie („Dla kierownika — na moje instrumenty strunowe”) wskazują, że działalność prorocka Habakuka przypadała na okres przed r. 607 p.n.e., a więc przed zburzeniem świątyni jerozolimskiej, zbudowanej przez Salomona. Również oświadczenie Jehowy, iż ‛wzbudza Chaldejczyków’ (1:6), i ogólny ton proroctwa świadczą o tym, że Babilończycy jeszcze nie spustoszyli Jerozolimy. Niemniej Habakkuka 1:17