rośliny bulwiastej (PnP 2:1, przyp. w NW; Iz 35:1, przyp. w NW). Według hebraisty W. Geseniusa chawaccélet przypuszczalnie pochodzi od rdzenia, który znaczy „cebulka”, a jego bardziej precyzyjnym tłumaczeniem byłby „zimowit jesienny” (Hebräisches und chaldäisches Handwörterbuch über das Alte Testament, wyd. 5, cz. 1., Lipsk 1857, ss. 266, 267). Leksykon języków hebrajskiego i aramejskiego L. Koehlera i W. Baumgartnera łączy chawaccélet z akadyjskim słowem oznaczającym „łodygę” i tłumaczy je na „asfodel” (roślina z rodziny liliowatych) (Hebräisches und aramäisches Lexikon zum Alten Testament, Lejda 1967, s. 275).

Hararyta, którego syn Jonatan należał do mocarzy Dawida (1Kn 11:26, 34). W równoległym sprawozdaniu z 2 Samuela 23:32, 33 czytamy: „Jonatan, Szamma Hararyta”. Na ogół uznaje się, że w wersecie tym występowało kiedyś słowo „syn”, a więc brzmiał on: „Jonatan [syn] Szammy Hararyty”, przy czym Szamma jest najwyraźniej alternatywną postacią imienia Szage.

(hebr. tan).

Zwierzę z rodziny psowatych; ma długi, spiczasty pysk, puszysty ogon i jest bardzo podobne do lisa. Szakale (Canis aureus) do dziś występują na terenie Palestyny. Zdarza się, że porywają i zabijają drób, a nawet młode owce; w zasadzie jadają prawie wszystko, także rośliny, choć żywią się głównie padliną. Są więc bardzo pożyteczne, gdyż zjadając padlinę, zapobiegają rozmnażaniu się w niej zarazków. Szakale na ogół polują nocą — w pojedynkę, parami lub małymi grupami. W ciągu dnia zazwyczaj śpią w odosobnionych miejscach, norach, jaskiniach, opuszczonych budynkach albo ruinach.

Ponieważ szakale mieszkają w dzikich, ustronnych, a nawet pustynnych okolicach, w Biblii wzmianka o ich siedlisku często wskazuje na całkowite spustoszenie i wyludnienie. W różnych proroctwach zapowiedziano w ten sposób zniszczenie Jerozolimy i innych miast judzkich, a także Chacoru, Babilonu i Edomu (Iz 34:5, 13; Jer 9:11; 10:22; 49:33; 51:37; Mal 1:3). Biblia wspomina również o żałosnym zawodzeniu, czyli wyciu szakala (Iz 13:22; Mi 1:8). Szakal zaczyna wyć o zachodzie słońca; wydaje przeciągły, żałosny głos, powtórzony trzy lub cztery razy, przy czym każdy kolejny ma nieco wyższy ton. Za ostatnim razem wycie kończy się serią krótkich, głośnych i ostrych szczeknięć.

Szakale nieraz się pojawiają w biblijnym języku obrazowym. Opisując swój opłakany stan, Hiob oznajmił, że stał się ‛bratem dla szakali’ (Hi 30:29). W związku z upokarzającą klęską ludu Bożego psalmista oświadczył: „Zdruzgotałeś nas tam, gdzie są szakale” (Ps 44:19). Być może nawiązał do pola bitwy, gdzie zbierały się szakale, by nasycić się zwłokami (por. Ps 68:23). Oblężenie Jerozolimy przez Babilończyków w r. 607 p.n.e. sprowadziło na miasto tak wielki głód, że matki okrutnie obchodziły się ze swym potomstwem. Jeremiasz przeciwstawił takie zachowanie ‛swego ludu’ macierzyńskiej trosce szakali (Lam 4:3, 10).

O dotkliwej suszy w Judzie spowodowanej utratą błogosławieństwa Bożego powiedziano, że zebry węszyły wiatr jak szakale, najwidoczniej nie mogąc złapać tchu (Jer 14:1, 2, 6). Natomiast w nawiązaniu do odrodzenia swego ludu Jehowa obiecał, że w siedlisku szakali wyrośnie trawa, trzciny i papirusy. A różne zwierzęta, także szakale, miały wychwalać Jehowę za to, że dostarczył swemu ludowi wodę na pustkowiu (Iz 35:7; 43:20, 21).

Szaleństwem nazywamy stan człowieka, który pod wpływem silnych emocji, np. gniewu, zachowuje się nieobliczalnie; obłęd to inaczej brak zrównoważenia psychicznego, choroba psychiczna. Takie stany — trwałe lub chwilowe — są określane różnymi słowami hebrajskimi i greckimi. Niektóre z tych słów zdają się mieć związek z dziwnymi, niekiedy przeraźliwymi albo żałosnymi, krzykami osób ogarniętych szaleństwem czy obłędem.

W obłęd popadł nadęty pychą babiloński król Nebukadneccar. Zgodnie z proroczym snem objaśnionym przez Daniela stało się to w chwili, gdy chełpił się swymi osiągnięciami. W tym stanie pozostawał przez siedem lat i „tak jak byki jadał roślinność” (Dn 4:33). Postradał zmysły i prawdopodobnie wyobrażał sobie, że jest zwierzęciem, być może właśnie bykiem. Na temat tego rodzaju zaburzeń psychicznych w pewnym francuskim słowniku medycznym napisano: „LIKANTROPIA (...) od [lýkos], lupus — wilk; [ánthropos], homo — człowiek. Nazwano tak chorobę ludzi, którzy są przekonani, że się zmienili w zwierzę, i którzy naśladują wydawane przez nie dźwięki lub odgłosy, a także jego wygląd bądź zachowanie. Osoby takie zazwyczaj wyobrażają sobie, że się przemieniły w wilka, psa lub kota, a niekiedy nawet byka, jak to było w wypadku Nabuchodonozora” (Dictionnaire des sciences médicales, par une société de médicins et de chirurgiens, Paryż 1818, t. 29, s. 246). Po upływie siedmiu lat Jehowa przywrócił Nebukadneccarowi sprawność umysłową (Dn 4:34-37).