drapieżcą, ani padlinożercą, został w Prawie Mojżeszowym zaliczony do ptaków ceremonialnie nieczystych, nienadających się do jedzenia (Kpł 11:13, 19; Pwt 14:12, 18).

Dudki można spotkać w pd. Azji, w Afryce i miejscami w Europie. Do Palestyny przylatują na początku marca i pozostają aż do zimy, kiedy to wędrują na pd., do Egiptu i innych krajów pn. Afryki.

Choć w niektórych przekładach obcojęzycznych, np. w Biblii króla Jakuba, utożsamiono tego ptaka z „czajką” (Kpł 11:19; Pwt 14:18), współczesne przekłady odrzucają taką identyfikację. Tłumacze greckiej Septuaginty i łacińskiej Wulgaty rozumieli, że chodzi o „dudka” (épops, LXX; upupa, Vg), co potwierdzają też jego określenia w językach syryjskim i arabskim (odpowiednio kakufa i hudhudu).

Niektórzy sądzą, że hebrajska nazwa dudka (duchifát) miała oddawać jego osobliwy głos, przypominający nieco nawoływanie gołębia — najwyraźniej jest tak w wypadku wspomnianych wyżej języków. Zdaniem innych wywodzi się ona od hebrajskiego czasownika oznaczającego „tłuc” (por. Lb 11:8, BT, Bw) i nawiązuje do tego, że dudek grzebie dziobem w ziemi w poszukiwaniu pokarmu.

Aramejskie słowo sumponjáh występujące w Daniela 3:5, 10, 15 było niegdyś oddawane przez „symfonał” (Bg, Wk), niemniej we współczesnych przekładach tłumaczy się je na „dudy”. Takie znaczenie tego wyrazu zawiera Lexicon in Veteris Testamenti Libros L. Koehlera i W. Baumgartnera (Lejda 1958, s. 1103).

Instrument nazywany sumponjáh mógł przypominać proste dudy używane na Wschodzie po dziś dzień. Ich podstawowym elementem jest szczelny worek ze skóry koźlęcej, pozbawionej nóg, ogona i głowy, choć często z sierścią. Do worka przymocowana jest rurka, przez którą napełnia się go powietrzem, oraz piszczałki sporządzone ze trzciny i koniuszków krowich rogów.

1. Szósty na liście 12 synów Ismaela. Kuzyn i szwagier Ezawa, który ożenił się z jego siostrą Machalat. Zgodnie z obietnicą daną Abrahamowi przez Jehowę Duma został naczelnikiem i głową rodu (Rdz 17:20; 25:14-16; 28:9; 1Kn 1:30).

Od Ismaelity Dumy zapewne powstała nazwa regionu w pn. Arabii, mniej więcej w połowie drogi z Ziemi Obiecanej do pd. Babilonii. Nazwa tej krainy zachowała się w nazwie oazy Dumat al-Dżandal (obecnie Al-Dżauf). Asyryjski król Sancherib wspomina o Adummatu, „leżącym na pustyni”. Asarhaddon donosi, że jego ojciec, Sancherib, podbił Adumu.

2. Miasto wymienione wśród miejscowości przydzielonych plemieniu Judy po podbiciu Ziemi Obiecanej przez Jozuego (Joz 15:52). Leżało w górzystej okolicy i jest utożsamiane z Chirbat Doma ad-Dajr, położonym ok. 15 km na pd. zach. od Hebronu.

3. W Izajasza 21:11 zapisano wypowiedź przeciwko „Dumie”. Ponieważ jednak zaraz potem wspomniano o „Seirze”, więc orędzie to mogło być skierowane bezpośrednio do Edomu (Rdz 32:3). W Septuagincie nie występuje tutaj określenie „Duma”, lecz „Idumea” (kraj Edomitów).

Zobacz PYCHA.

Równina, na której Nebukadneccar postawił złoty posąg (Dn 3:1).

Według relacji biblijnej było to „w prowincji babilońskiej”, czyli zapewne niedaleko miasta Babilon. Dlatego niektórzy uczeni przyjmują, że najbardziej prawdopodobnym z wielu sugerowanych miejsc jest Tulul Dura, leżące 10 km na pd. wsch. od Babilonu. Odkryto tam ruiny podwyższenia z suszonej cegły, mającego w podstawie kwadrat o boku 14 m i uważanego przez niektórych za cokół posągu Nebukadneccara. Jednakże akadyjskie słowo duru — oznaczające „obwód”, „mur” lub „obwarowane miejsce” — pojawia się w wielu mezopotamskich nazwach miejsc, więc dokładna identyfikacja jest obecnie niemożliwa.

Używane w tekście oryginalnym Pisma Świętego wyrazy tłumaczone na „dusza” (hebr. néfesz [נֶפֶשׁ] i gr. psyché [ψυχή]) mogą oznaczać człowieka, zwierzę bądź też ich życie.

Skojarzenia, jakie na ogół nasuwa słowo „dusza”, nie są zgodne ze znaczeniem wyrazów hebrajskiego i greckiego, którymi posługiwali się natchnieni pisarze Biblii. Okoliczność ta staje się coraz powszechniej znana. Już w 1897 r. prof. C. A. Briggs po szczegółowej analizie użycia słowa néfesz napisał: „Obecnie w języku angielskim słowo dusza oznacza zwykle coś zupełnie innego niż hebrajskie נפש [néfesz] i łatwo może być źle zrozumiane przez nieuważnego czytelnika” (Journal of Biblical Literature, t. XVI, s. 30).

Kiedy w mniej odległych czasach Żydowskie Towarzystwo Wydawnicze w Ameryce opublikowało nowy przekład Tory, czyli pierwszych pięciu ksiąg biblijnych, redaktor naczelny H. M. Orlinsky z Hebrew Union College oznajmił, że wyraz „dusza” został w nim w zasadzie pominięty, ponieważ „chodzi tu o hebrajskie słowo ‚Nefesz’”. Powiedział też: „Inni tłumacze oddawali je przez ‚dusza’, co jest zupełnie nieścisłe. Biblia nie mówi, jakobyśmy mieli duszę. ‚Nefesz’ to sam człowiek, jego potrzeba odżywiania się, krew w jego żyłach, jego istnienie” (The New York Times, 12 października 1962).

Skąd się wywodzi nauka, że dusza ludzka jest niewidzialna i nieśmiertelna?

Szkopuł tkwi w tym, że znaczenie przypisywane na ogół słowu „dusza” wywodzi się nie z hebrajskiej czy greckiej części Pisma Świętego, lecz głównie ze starożytnej filozofii greckiej, z pogańskiej myśli religijnej. Na przykład grecki filozof Platon przytacza następujące słowa Sokratesa: „Jeśli się [dusza] oderwie czysta i żadna cząstka ciała się z nią nie wlecze, (...) w dziedzinę podobną do niej odchodzi: bezpostaciową, boską, nieśmiertelną i rozumną, dokąd przyjdzie i będzie szczęśliwa; skończy błędną wędrówkę i wyzbędzie się bezmyślności i obaw, (...) i innych nieszczęść ludzkich i (...) naprawdę resztę czasu między bogami spędzi” (Fedon, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1982, XXIX).

W przeciwieństwie do greckiej nauki, według której psyché („dusza”) jest niematerialna, nieuchwytna, niewidzialna i nieśmiertelna, Pismo Święte wykazuje, że zarówno psyché, jak i néfesz w odniesieniu do ziemskich stworzeń oznaczają coś, co jest materialne, namacalne, widzialne i śmiertelne.

Dzieło New Catholic Encyclopedia (1967, t. XIII, s. 467) podaje: „Nepes [néfesz] to termin znacznie pojemniejszy niż nasze słowo ‚dusza’, oznacza bowiem życie (Wj 21.23; Pwt 19.21) oraz jego rozmaite ważne przejawy: oddychanie (Rdz 35.18; Hi 41.13[21]), krew (Rdz 9.4; Pwt 12.23; Ps 140[141].8), pragnienie (2Sm 3.21; Prz 23.2). Dusza w S[tarym] T[estamencie] nie oznacza jakiejś cząstki człowieka, lecz całego człowieka jako żywą istotę. Podobnie w N[owym] T[estamencie] oznacza życie ludzkie: życie jednostki, świadomej istoty (Mt 2.20; 6.25; Łk 12.22-23; 14.26; Jn 10.11, 15, 17; 13.37)”.

W katolickim przekładzie The New American Bible w „Słowniczku biblijnych terminów teologicznych” (wyd. P. J. Kenedy & Sons, Nowy Jork 1970, ss. 27, 28) powiedziano: „W Nowym Testamencie zwrot ‚zbawić czyjąś duszę’ (Mk 8:35) nie oznacza zbawienia jakiejś ‚duchowej’ cząstki człowieka przeciwstawnej jego ‚ciału’ (w sensie platońskim), lecz zbawienie całej osoby, z położeniem nacisku na to, że ona żyje, pragnie, kocha, ma wolną wolę itd., a prócz tego jest namacalna i fizyczna”.

Słowo néfesz najwyraźniej wywodzi się od rdzenia oznaczającego „oddychać” i dosłownie można je przełożyć na „oddychający”. Lexicon in Veteris Testamenti Libros L. Koehlera i W. Baumgartnera (Lejda 1958, s. 627) podaje, że jest to „dech, który czyni człowieka i zwierzę istotą żyjącą Rdz 1,20, dusza (pojmowana całkowicie odmiennie niż u Greków), której siedliskiem jest krew Rdz 9,4 i nn. Kpł 17,11 Pwt 12,23: (249 razy) (...) dusza = żywa istota, jednostka, osoba”.

Z kolei Słownik grecko-polski pod red. Z. Abramowiczówny (Warszawa 1965, t. IV, ss. 670, 671) podaje takie definicje słowa psyché: „życie, żywot”, również „życie zwierzęcia” (nawet w tekstach niebiblijnych), „osobowość ludzka, charakter”, „osoba, osobistość, (...) stworzenie, istota”, „serce, uczucie, skłonność”. Oczywiście słownik ten uwzględnia przede wszystkim grekę klasyczną, toteż podaje także znaczenia przypisywane temu słowu przez filozofów greckich, a więc: „dusza, która opuściła ciało, duch, widmo”, „dusza niematerialna i nieśmiertelna”, „dusza świata” oraz „niematerialny czynnik ruchu i życia”. Ponieważ niektórzy filozofowie pogańscy nauczali, że w chwili śmierci dusza wyłania się z ciała, termin psyché jest też tłumaczony na „motyl, ćma”, być może