na pn. wsch. od Nazaretu. Są tam źródła, które dostarczają dużo wody. Językoznawcy uważają jednak, że jest mało prawdopodobne, by w nazwie „Kana” z czasem nastąpiło podwojenie spółgłoski „n” i przekształciła się ona w postać „Kanna”. Istnieją podstawy, by sądzić, iż Kafr Kanna uznano za Kanę głównie dlatego, że było łatwo dostępne dla pielgrzymów z Nazaretu i z tego powodu zostało zaakceptowane przez tradycję kościelną.

Więcej dowodów przemawia za Chirbat Kana, leżącym ok. 13 km na pn. od Nazaretu. Tamtejsze ruiny starożytnej osady znajdują się na wzgórzu położonym na skraju równiny Asochis, zwanej dziś Sahel al-Battof (Bikʽat Bet Netofa). Na pobliskiej podmokłej równinie rośnie mnóstwo trzcin, co pasuje do znaczenia nazwy Kana. Po arabsku miejsce to wciąż nosi nazwę Kana al-Dżalil, czyli Kana Galilejska. Józef Flawiusz, żydowski historyk z I w. n.e., pisze, że przebywał „we wsi galilejskiej, która nosi nazwę Kana”, a potem wspomina o „wielkiej równinie zwanej Asochis”, gdzie miał swą kwaterę (Autobiografia, 16 [86]; 41 [207]). Wzmianki te również wskazywałyby na lokalizację Kany Galilejskiej w Chirbat Kana, a nie w Kafr Kanna. Chociaż w Chirbat Kana nie ma źródeł wody, wśród tamtejszych ruin odkryto pozostałości starożytnych cystern; podobno znaleziono tam też monety pochodzące z I w. n.e. i ostraki (fragmenty naczyń glinianych) (ILUSTRACJA, t. 2, s. 738).

W starożytności obok Chirbat Kana przechodziła droga prowadząca nad Jezioro Galilejskie, która potem biegła jego brzegiem do Kafarnaum, położonego ok. 206 m p.p.m. Dlatego w niektórych przekładach użyto słowa „zstąpić” do Kafarnaum (Jn 4:47, Bg). Odległość liczona wzdłuż tej drogi wynosiła ok. 40 km.

(„ziemia kupców [handlarzy]”), KANANEJCZYCY.

1. Wnuk Noego, wymieniony jako czwarty syn Chama (Rdz 9:18; 10:6; 1Kn 1:8). Praojciec 11 plemion, które z czasem osiedliły się u wsch. wybrzeży Morza Śródziemnego, między Egiptem a Syrią. Dlatego tereny te nazwano „ziemią Kanaan” (Rdz 10:15-19; 1Kn 16:18; zob. poz. 2).

Noe, któremu kiedyś zdarzyło się upić, po wytrzeźwieniu przeklął Kanaana, proroczo zapowiadając, że stanie się on niewolnikiem zarówno Sema, jak i Jafeta (Rdz 9:20-27). Ponieważ sprawozdanie wspomina jedynie, że „Cham, ojciec Kanaana, zobaczył nagość swego ojca i na zewnątrz zaczął o tym opowiadać dwom swoim braciom”, powstaje pytanie, dlaczego przeklęty został Kanaan, a nie Cham. Jak czytamy w Rodzaju 9:24, Noe po wytrzeźwieniu dowiedział się, „co mu uczynił jego najmłodszy syn”. Przypis do tego wersetu w przekładzie Rotherhama wyjaśnia: „Z pewnością był to Kanaan, a nie Cham: Sem i Jafet za swój szacunek zostają pobłogosławieni; Kanaan za jakąś niewymienioną nikczemność jest przeklęty; Cham za lekceważenie zostaje zlekceważony”. Podobnie w żydowskiej publikacji The Pentateuch and Haftorahs (red. J. H. Hertz, Londyn 1972, s. 34) zasugerowano, że ta krótka wzmianka „odnosi się do jakiegoś odrażającego postępku, w który widocznie był zamieszany Kanaan”. Dalej zauważono, że hebrajskie słowo przetłumaczone w wersecie 24 na „syn” może oznaczać „wnuk”, po czym dodano: „Najwyraźniej chodzi tu o Kanaana”. Także w dziele The Soncino Chumash (red. A. Cohen, Londyn 1956, s. 47) można przeczytać, że zdaniem niektórych Kanaan „dopuścił się na [Noem] jakiejś sprośności” i że wyrażenie „najmłodszy syn” odnosi się właśnie do niego, gdyż był najmłodszym synem Chama.

Oczywiście są to przypuszczenia, ponieważ Biblia nie zawiera żadnych szczegółów dotyczących roli Kanaana w tym występku przeciw Noemu. Niemniej o jakimś udziale Kanaana najwyraźniej świadczy to, że niespodziewanie wymieniono go tuż przed relacją o upiciu się Noego (Rdz 9:18), oraz to, że o Chamie powiedziano w tym sprawozdaniu: „Cham, ojciec Kanaana” (Rdz 9:22). Rozsądny wydaje się też wniosek, iż zwrot „zobaczył nagość swego ojca” może odnosić się do jakiegoś nadużycia seksualnego lub wynaturzonego występku ze strony Kanaana. Gdy w Biblii czytamy o ‛odsłonięciu’ lub ‛zobaczeniu’ czyjejś nagości, na ogół chodzi o kazirodztwo lub inny niemoralny czyn (Kpł 18:6-19; 20:17). Niewykluczone zatem, że Kanaan w jakiś sposób wykorzystał lub próbował wykorzystać nieprzytomnego Noego, a Cham, choć o tym wiedział, nie zapobiegł występkowi lub nie ukarał winowajcy. Na domiar złego powiedział o wszystkim swym braciom, ściągając hańbę na Noego.

Warto również wspomnieć o proroczym aspekcie tego przekleństwa. Nic nie wskazuje na to, że sam Kanaan stał się niewolnikiem Sema lub Jafeta. Ale w grę wchodziła Boża zdolność przewidywania rzeczy przyszłych. Ponieważ to Bóg natchnął Noego do wypowiedzenia tego przekleństwa, a On nie okazuje swego niezadowolenia bez uzasadnionego powodu, prawdopodobnie zdążył do owego czasu dostrzec u Kanaana jakieś rażąco niegodziwe skłonności — być może nieokiełznaną żądzę zmysłową — i przewidział, jakie zastraszające rozmiary przybiorą one u jego potomków. Wcześniej Jehowa zauważył złe nastawienie serca Kaina i ostrzegł go przed popadnięciem w grzech (Rdz 4:3-7); podobnie widział przed potopem, że większość ludzi nieodwracalnie skłania się ku niegodziwości i zasługuje na zagładę (Rdz 6:5). Najbardziej przekonującym dowodem słuszności przeklęcia Kanaana są więc późniejsze dzieje jego potomków, którzy stali się znani z wyjątkowego wyuzdania i zepsucia, co potwierdza zarówno historia biblijna, jak i świecka. Przekleństwo rzucone na Kanaana spełniło się jakieś osiem stuleci później, kiedy to jego potomkowie zostali podbici przez wywodzących się od Sema Izraelitów, a następnie przez mocarstwa medo-perskie, greckie i rzymskie, pochodzące od Jafeta.

2. Kananejczykami nazywano ludy wywodzące się od tego syna Chama, a Kanaanem kraj, który zamieszkiwali. Określenie Kanaan było pierwotną nazwą tej części Palestyny, która leżała na zach. od Jordanu (Lb 33:51; 35:10, 14), choć prawdą jest, że jakiś czas przed podbojem izraelskim kananejskie plemię Amorytów zdobyło też tereny na wsch. od Jordanu (Lb 21:13, 26).

Granice i wczesne dzieje. Z najwcześniejszego opisu granic Kanaanu wynika, że rozciągał się on od Sydonu na pn. po Gerar w pobliżu Gazy na pd. zach. i po Sodomę oraz sąsiadujące miasta na pd. wsch. (Rdz 10:19). Wygląda jednak na to, że w czasach Abrahama nie zaliczano Sodomy i „miast tego Okręgu” do Kanaanu (Rdz 13:12). Jak się zdaje, również tereny zamieszkane później przez Edomitów i Moabitów, potomków Abrahama i Lota, nie były uważane za część Kanaanu (Rdz 36:6-8; Wj 15:15). Granice ziemi kananejskiej obiecanej narodowi izraelskiemu dokładniej opisano w Liczb 34:2-12. Terytorium to najwyraźniej sięgało na pn. dalej niż Sydon i ciągnęło na pd. aż do „Doliny Potoku Egipskiego” i Kadesz-Barnea. Filistyni, niebędący Kananejczykami (Rdz 10:13, 14), zajmowali przybrzeżne tereny na pd. od równiny Szaron, ale wcześniej je także „uważano” za ziemię Kananejczyków (Joz 13:3). W krainie tej mieszkały też inne plemiona, np. Kenici (jedna z ich rodzin jest kojarzona w późniejszym okresie z Midianem; Lb 10:29; Sdz 1:16) i Amalekici (wywodzący się od Ezawa; Rdz 36:12) (Rdz 15:18-21; Lb 14:45).

Biblia nie mówi, czy potomkowie Kanaana osiedlili się w tej ziemi zaraz po rozejściu się ludzi z Babel (Rdz 11:9), czy też najpierw wywędrowali z większością Chamitów do Afryki i następnie wrócili na tereny Palestyny. Tak czy inaczej, kiedy w 1943 r. p.n.e. Abraham wyszedł z Charanu w Paddan-Aram i przybył w te okolice, mieszkali tu Kananejczycy — patriarcha ten miał do czynienia z Amorytami i Hetytami (Rdz 11:31; 12:5, 6; 13:7; 14:13; 23:2-20). Jehowa Bóg kilkakrotnie powtarzał Abrahamowi, że jego potomkowie odziedziczą tę ziemię, i polecił mu obejść ją „wzdłuż i wszerz” (Rdz 12:7; 13:14-17; 15:7, 13-21; 17:8). Biorąc pod uwagę tę obietnicę oraz Boże przekleństwo, Abraham dopilnował, by żoną Izaaka nie została Kananejka (Rdz 24:1-4).

Abraham, a później Izaak i Jakub dość swobodnie przemieszczali się po kraju ze swymi wielkimi stadami i trzodami, co wskazuje, że teren ten nie był wówczas gęsto zaludniony (por. Rdz 34:21). Również wykopaliska archeologiczne potwierdzają, iż w tamtym okresie osadnictwo nie było zbyt rozwinięte, a większość miast znajdowała się na wybrzeżu, w okolicach Morza Martwego, w dolinie Jordanu i na równinie Jizreel. Jak twierdzi archeolog W. F. Albright, w początkach drugiego tysiąclecia p.n.e. większa część wyżynnych terenów Palestyny nie była jeszcze zamieszkana przez ludność osiadłą, a zatem tradycja biblijna ma zupełną rację, gdy wspomina o wędrówkach patriarchów wśród wzgórz centralnej Palestyny i po leżącym na pd. pustkowiu, gdzie wciąż było dużo wolnej przestrzeni (Archaeology of Palestine and the Bible, 1933, ss. 131-133). W tym czasie terytorium Kanaanu najwyraźniej kontrolowali Elamici (będący Semitami), jak to wynika z Rodzaju 14:1-7.

Hebrajscy patriarchowie Abraham, Izaak i Jakub obozowali w pobliżu takich miast, jak Szechem (Rdz 12:6), Betel i Aj (Rdz 12:8), Hebron (Rdz 13:18), Gerar (Rdz 20:1) oraz Beer-Szeba (Rdz 22:19). Choć najwidoczniej nie spotykali się ze szczególną wrogością ze strony Kananejczyków, swe bezpieczeństwo niewątpliwie zawdzięczali przede wszystkim ochronie Bożej (Ps 105:12-15). Na przykład gdy synowie Jakuba napadli na Szechem, miasto Chiwwitów, „trwoga Boża padła na okoliczne miasta, tak iż nie ścigano synów Jakuba” (Rdz 33:18; 34:2; 35:5).

Z historii świeckiej wynika, że dwa wieki przed podbojem dokonanym przez Izraelitów Kanaan podlegał dominacji Egiptu. Był to okres intryg i walk między poszczególnymi miastami — taki obraz wyłania się z listów (znanych jako tabliczki z Amarny), które pisali do faraonów Amenhotepa III i Echnatona poddani im władcy z Syrii i Palestyny. Kiedy do granic Kanaanu dotarli Izraelici (1473 p.n.e.), kraj ten składał się z wielu miast-państw lub małych królestw, które jednak do pewnego stopnia jednoczyły więzi plemienne. Zwiadowcy, którzy 40 lat wcześniej