balsamowania trwał przeszło 30 dni (Bibliotheca historica, I, 91, 5, 6). Oczywiście Egipcjanie mogli też stosować procedury, o których nie wspomniał żaden z wymienionych autorów, nie mówiąc już o tym, że w różnych okresach mogły one trwać krócej lub dłużej.

Zwyczaje pogrzebowe Hebrajczyków i chrześcijan. Bardzo zły stan szczątków ludzkich znajdowanych w grobowcach na terenie Palestyny przemawia za tym, że Hebrajczycy na ogół nie mieli zwyczaju balsamować zmarłych (a przynajmniej nie zabezpieczali zwłok tak trwale jak Egipcjanie) i że mieszkający tam pierwsi naśladowcy Chrystusa również nie starali się trwale chronić ciał przed rozkładem. Wierni Hebrajczycy i prawdziwi chrześcijanie wiedzieli, że zarówno dusza człowieka, jak i zwierzęcia umiera i że ciało wraca do prochu (Kzn 3:18-20; Eze 18:4). Dodatkowym dowodem na to, że balsamowanie nie było rozpowszechnione ani wśród Hebrajczyków, ani wśród pierwszych chrześcijan, jest okoliczność, iż Pismo Święte poświęca mu tak niewiele uwagi.

Biblia tak opowiada o pogrzebie króla Asy: „Złożono go na łożu wypełnionym olejkiem balsamowym i różnymi maściami zmieszanymi w specjalnie sporządzoną maść. Potem zapalono dla niego nadzwyczaj wielki ogień pogrzebowy”. Nie chodziło przy tym o spalenie zwłok, lecz raczej różnych wonnych substancji (2Kn 16:13, 14). A gdyby nawet wspomniane tu użycie olejku uznać za rodzaj balsamowania, to na pewno nie chodziło o praktyki stosowane przez Egipcjan.

Kiedy umarł Jezus Chrystus, Nikodem przyniósł „rulon mirry i aloesu, około stu funtów”, po czym „wzięli (...) ciało Jezusa i owiązali je bandażami z dodatkiem wonnych korzeni, jak to Żydzi mają zwyczaj przygotowywać do pogrzebu” (Jn 19:39, 40). Czynności tych nie nazwano jednak balsamowaniem, zresztą nie przypominały one tego, co robili Egipcjanie. Były to zwyczajowe zabiegi przygotowujące ciało do pogrzebu, którym zapewne poddano także zwłoki Łazarza. Na jego przykładzie widać, że zwyczaje żydowskie nie obejmowały skomplikowanej procedury balsamowania, zmierzającej do trwałego zabezpieczenia ciała, bo gdy Jezus rzekł: „Zabierzcie ten kamień”, Marta wtrąciła: „Panie, zapewne już cuchnie, bo to czwarty dzień”. Nie spodziewałaby się tego, gdyby Łazarz rzeczywiście był zabalsamowany. Wprawdzie ręce i nogi miał obwiązane opaskami, „a twarz owiniętą chustą”, ale najwyraźniej nie po to, by zapobiec rozkładowi ciała (Jn 11:39, 44; zob. ZWYCZAJE POGRZEBOWE).

Zobacz BELSZACCAR.

Bałwochwalstwo to uwielbienie, adoracja, cześć, jaką się otacza bałwana, czyli bożka. Mianem bożka określa się wizerunek, wyobrażenie lub symbol będący przedmiotem takiego kultu, utożsamiany zwykle z jakąś realną lub domniemaną siłą wyższą — nieożywioną (jak siły i twory przyrody) lub obdarzoną życiem (człowiek, zwierzę czy organizacja). Bałwochwalstwu z reguły towarzyszą jakieś tradycje, rytuały i ceremonie.

Hebrajskie słowa określające bożki często wskazywały na sposób ich wykonania i kompletną bezwartościowość lub wyrażały pogardę. Tłumaczone są m.in. na: „rzeźbiony [lub „ryty”] wizerunek” (dosł. „rzeźba”); „lany posąg [lub „bożek”]” (dosł. „odlew”); „przerażający bożek”; „marny [lub „nic niewarty”] bożek” (dosł. „marność”); „gnojowy bożek”. Greckie słowo eídolon jest najczęściej oddawane jako „bożek”.

Nie wszystkie wizerunki są bożkami. Prawo Boże zabraniające robienia wizerunków (Wj 20:4, 5) nie oznaczało, iż nie wolno wykonywać żadnych podobizn czy posągów. Wskazuje na to późniejszy nakaz Jehowy, by na pokrywie Arki umieścić dwa cheruby ze złota oraz wyhaftować podobizny cherubów na wewnętrznej stronie dziesięciu płócien namiotowych przykrywających przybytek oraz na zasłonie oddzielającej Miejsce Święte od Najświętszego (Wj 25:18; 26:1, 31, 33). Podobnie wnętrze świątyni Salomona — której plan Dawid otrzymał w natchnieniu od Boga (1Kn 28:11, 12) — było upiększone płaskorzeźbami cherubów, palm i kwiatów. W Miejscu Najświętszym świątyni stały dwa pokryte złotem cheruby, wyrzeźbione z drewna drzewa oleistego (1Kl 6:23, 28, 29). Lane morze osadzono na 12 miedzianych bykach, a boczne ścianki miedzianych wózków używanych w świątyni ozdobiono postaciami lwów, byków i cherubów (1Kl 7:25, 28, 29). Z kolei na stopniach prowadzących do tronu Salomona stało 12 lwów (2Kn 9:17-19).

Jednakże te wizerunki nie były bożkami — nie oddawano im czci. Podobizny znajdujące się wewnątrz przybytku, a później świątyni, widzieli jedynie usługujący tam kapłani. Do Miejsca Najświętszego wchodził tylko arcykapłan, i to wyłącznie w Dniu Przebłagania (Heb 9:7). Dlatego nie było niebezpieczeństwa, że Izraelici zaczną oddawać bałwochwalczą cześć stojącym tam pozłacanym cherubom, które po prostu wyobrażały te niebiańskie stworzenia (por. Heb 9:23, 24). Figury te z pewnością nie miały być otaczane czcią, skoro nie należy się ona nawet żywym aniołom (Kol 2:18; Obj 19:10; 22:8, 9).

Oczywiście zdarzały się sytuacje, że wizerunki wykonane nie w celach kultowych stawały się bożkami. Izraelici zaczęli czcić miedzianego węża, którego Mojżesz uczynił na pustkowiu, i dlatego wierny król Ezechiasz potłukł tę podobiznę (Lb 21:9; 2Kl 18:1, 4). Efod uczyniony przez sędziego Gedeona stał się „sidłem” dla niego samego i dla jego domowników (Sdz 8:27).

Wizerunki używane w celach kultowych. Pismo Święte nie aprobuje korzystania z wizerunków podczas modlenia się do Boga. Praktyka taka jest sprzeczna z zasadą, że słudzy Jehowy muszą Mu oddawać cześć duchem i prawdą (Jn 4:24; 2Ko 4:18; 5:6, 7). Bóg nie toleruje łączenia religii prawdziwej z bałwochwalstwem — potępił przecież kult cielca, mimo iż Izraelici używali w związku z nim Jego imienia (Wj 32:3-10). Jehowa nie dzieli się chwałą z rytymi wizerunkami (Iz 42:8).

W Biblii ani razu nie wspomniano, by wierni słudzy Jehowy oddawali Mu cześć lub się do Niego modlili za pośrednictwem jakichś pomocy wizualnych. Niektórzy powołują się na wypowiedź z Hebrajczyków 11:21, która w Biblii Tysiąclecia brzmi: „Przez wiarę umierający Jakub pobłogosławił każdego z synów Józefa i pochylił się głęboko przed wierzchołkiem jego laski”. W katolickim przekładzie Douay Version podano w przypisie do tego wersetu, że pokłon Jakuba stanowił formę tzw. kultu względnego, a następnie powiedziano: „Niektórzy tłumacze, będący przeciwnikami kultu względnego, zniekształcili ten tekst, przekładając go następująco: oddał cześć, wsparty o koniec swej laski”. Jednakże tego rodzaju tłumaczenie bynajmniej nie zniekształca sensu oryginału, a prócz tego pozostaje w zgodzie z treścią hebrajskiego tekstu z Rodzaju 47:31 i zostało przyjęte nawet w niektórych Bibliach katolickich, np. w The Jerusalem Bible i w przekładzie Popowskiego.

Formy bałwochwalstwa. Biblia wspomina o takich odrażających formach bałwochwalstwa, jak: prostytucja sakralna, składanie ofiar z dzieci, upijanie się i robienie sobie nacięć aż do krwi (1Kl 14:24; 18:28; Jer 19:3-5; Oz 4:13, 14; Am 2:8). Bożkom oddawano hołd, jedząc i pijąc podczas świąt urządzanych ku ich czci (Wj 32:6; 1Ko 8:10), składając im ofiary, kłaniając się przed nimi oraz śpiewając i tańcząc, a nawet je całując (Wj 32:8, 18, 19; 1Kl 19:18; Oz 13:2). Bałwochwalcy zastawiali też stoły potrawami i napojami dla fałszywych bogów (Iz 65:11), wylewali ofiary płynne, robili placki ofiarne i sprawiali, by wznosił się dym ofiarny (Jer 7:18; 44:17), a także opłakiwali bóstwa podczas ceremonii religijnych (Eze 8:14). Prawo Mojżeszowe zabraniało robienia sobie tatuaży i nacięć na ciele oraz łysiny na czole, ścinania włosów na wysokości pejsów i ‛niszczenia skraju brody’; przepisy te przynajmniej w jakimś stopniu były podyktowane tym, że tego rodzaju praktyki stanowiły element bałwochwalczych obrzędów okolicznych narodów (Kpł 19:26-28; Pwt 14:1).

Istnieją też bardziej zawoalowane formy bałwochwalstwa. Należy do nich zachłanność (Kol 3:5), gdyż obiekt pożądania danej osoby odwraca jej uwagę od Stwórcy i w ten sposób staje się bożkiem. Zamiast wiernie służyć Jehowie, można też stać się niewolnikiem własnego brzucha, czyli uczynić swym bogiem cielesne pragnienia (Rz 16:18; Flp 3:18, 19). A ponieważ o miłości do Stwórcy świadczy posłuszeństwo (1Jn 5:3), do aktów bałwochwalstwa przyrównano również buntowniczość i zuchwałe wysuwanie się naprzód (1Sm 15:22, 23).

Bałwochwalstwo przed potopem. Bałwochwalstwo miało swój początek nie na ziemi, lecz w dziedzinie niewidzialnej. Jedno z chwalebnych stworzeń duchowych zachłannie zapragnęło upodobnić się do Najwyższego. Owładnięte tym pragnieniem, przestało służyć swemu Bogu, Jehowie, i wkroczyło na drogę bałwochwalstwa i buntu (Hi 1:6-11; 1Tm 3:6; por. Iz 14:12-14; Eze 28:13-15, 17).

Pierwszego aktu bałwochwalstwa na ziemi dopuściła się Ewa, która zaczęła pożądać zakazanego owocu i w końcu złamała prawo Boże. Również Adam popadł w bałwochwalstwo, gdy pozwolił, by samolubne pragnienie wzięło górę nad miłością do Jehowy, i wypowiedział Mu posłuszeństwo (Rdz 3:6, 17).

Po buncie w Edenie tylko niewielka część rodziny ludzkiej ustrzegła się bałwochwalstwa. Pewna jego forma najwyraźniej upowszechniła się za życia Enosza, wnuka Adama. „W owym czasie zaczęto wzywać imienia Jehowy” (Rdz 4:26). Niewątpliwie nie chodziło o podyktowane wiarą wzywanie Jehowy, co czynił już prawy Abel, zamordowany za to przez swego brata Kaina (Rdz 4:4, 5, 8). W czasach Enosza prawdopodobnie zrodził się jakiś fałszywy kult, w ramach którego zaczęto używać imienia Jehowy w niestosowny sposób. Być może ludzie nazywali imieniem Jehowy samych siebie albo innych ludzi (za pośrednictwem których rzekomo przystępowali do Boga) lub nadawali je przedmiotom kultu (które miały pomagać w oddawaniu czci niewidzialnemu Bogu).

Biblia nie wyjawia, jak rozwijało się bałwochwalstwo od czasów Enosza do potopu. Sytuacja musiała się jednak stale pogarszać, skoro za dni Noego „Jehowa widział, że ogromna jest niegodziwość