odsetek. Sam Jezus wskazał, że pobieranie odsetek od zainwestowanego kapitału jest czymś stosownym. W jednej ze swych przypowieści potępił niegodziwego niewolnika za to, że pieniędzy swego pana nie powierzył bankierom, aby je potem odebrać z odsetkami (Mt 25:26, 27; Łk 19:22, 23).

Dziecko przestaje być karmione piersią i przyzwyczaja się do odżywiania w inny sposób. W starożytności matka przez jakiś czas karmiła dziecko piersią, chyba że np. brakowało jej pokarmu albo zmarła przedwcześnie — w takich wypadkach zastępowała ją mamka (Wj 2:5-10). Odstawienie od piersi było ważnym wydarzeniem w życiu dziecka (Iz 11:8; 28:9). Z tej okazji rodzina niekiedy wyprawiała ucztę, jak to uczynił Abraham w dniu, gdy odstawiono od piersi Izaaka (Rdz 21:8).

W tamtych czasach kobiety karmiły piersią znacznie dłużej, niż robią to dzisiaj matki w większości rejonów świata. Gdy Samuel został odstawiony od piersi, mógł już pod opieką arcykapłana Helego usługiwać w przybytku (1Sm 1:24-28). Musiał mieć wtedy co najmniej trzy lata, ponieważ właśnie od tego wieku spisywano Lewitów (2Kn 31:16). Raphael Patai pisze o dzieciach arabskich: „Zdarzało się, że dziecko ssało pierś do dziesiątego roku życia” (Family, Love and the Bible, Londyn 1960, s. 175). Dowody wskazują, iż np. Izaak został odstawiony od piersi w wieku ok. pięciu lat (zob. IZAAK).

Dziecko odstawione od piersi, choć już nie pragnie pokarmu matki, w dalszym ciągu czuje się dobrze i bezpiecznie w jej ramionach. Dawid koił i uciszał swą duszę „niczym dziecię odstawione od piersi, gdy jest u swej matki”; jego dusza była jak „dziecię odstawione od piersi”. Najwyraźniej zdołał ją ukoić i pocieszyć, gdyż nie zabiegał o chwałę, okazywał pokorę, unikał wyniosłości i ‛nie chodził za rzeczami zbyt wielkimi’. Zachęcał Izraelitów, by postępowali podobnie, pokornie ‛wyczekując Jehowy aż po czas niezmierzony’ (Ps 131:1-3).

Odpowiednik greckiego słowa apostasía, pochodzącego od czasownika afístemi, który dosłownie znaczy: „stanąć na uboczu; trzymać się z dala”. Forma rzeczownikowa oznacza też „odejście”, „odpadnięcie” lub „bunt” (Dz 21:21, przyp. w NW). W klasycznej grece odnosiła się do odstąpienia, oderwania się pod względem politycznym i zapewne w takim znaczeniu użyto pokrewnego czasownika w Dziejach 5:37, gdzie wspomniano o Judasie Galilejczyku, który „pociągnął” (apéstese, forma słowa afístemi) za sobą zwolenników. W greckiej Septuagincie określenia tego użyto w Rodzaju 14:4 w odniesieniu do tak rozumianego buntu. W Chrześcijańskich Pismach Greckich na ogół odnosi się ono jednak do odszczepieństwa, odstępstwa religijnego, czyli do wycofania się ze ścieżki prawdy, porzucenia wielbienia Boga oraz służby dla Niego, co pociąga za sobą całkowite wyrzeczenie się dotychczas wyznawanych zasad i wierzeń. Właśnie o takie odstępstwo od Prawa Mojżeszowego oskarżyli Pawła przywódcy religijni w Jerozolimie.

Słusznie można powiedzieć, że pierwszym odstępcą był Przeciwnik Boga, na co wskazuje imię Szatan. Skłonił on do odstępstwa pierwszą parę ludzką (Rdz 3:1-15; Jn 8:44). Po potopie doszło do buntu przeciw Bogu, którego czcił Noe (Rdz 11:1-9). W późniejszych czasach Hiob musiał się bronić przed zarzutami o odstępstwo, wysuwanymi przez trzech rzekomych pocieszycieli (Hi 8:13; 15:34; 20:5). W swej mowie obrończej wykazał, że Bóg nie wysłuchuje odstępców (Hi 13:16), oraz zwrócił uwagę na beznadziejny stan takich odszczepieńców (Hi 27:8; por. też słowa Elihu z Hi 34:30; 36:13). W powyższych wersetach użyto hebrajskiego rzeczownika chanéf, który znaczy: „oddalony od Boga”, czyli odstępca. Pokrewny czasownik chanéf oznacza „odstępować od właściwego stosunku do Boga”, czyli „kalać, prowadzić do odstępstwa” (L. Koehler i W. Baumgartner, Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Lejda 1958, s. 317).

Odstępstwo w Izraelu. Pierwsze dwa przykazania Prawa potępiały wszelkie odstępstwo (Wj 20:3-6). Przed wejściem Izraelitów do Ziemi Obiecanej surowo ich ostrzeżono, że do odstępstwa może doprowadzić zawieranie małżeństw z mieszkańcami tej ziemi (Pwt 7:3, 4). Nawet gdyby do odstępstwa zachęcał bliski krewny lub współmałżonek, należało go wydać na śmierć, gdyż „namawiał (...) do buntu przeciwko Jehowie”, ich Bogu (Pwt 13:1-15). Kiedy członkowie plemion Rubena, Gada i Manassesa wybudowali ołtarz, oskarżono ich o odstępstwo, ale szybko wykazali bezpodstawność tego zarzutu (Joz 22:21-29).

Wielu królów Izraela i Judy podążało drogą odstępstwa — należał do nich Saul (1Sm 15:11; 28:6, 7), Jeroboam (1Kl 12:28-32), Achab (1Kl 16:30-33), Achazjasz (1Kl 22:51-53), Jehoram (2Kn 21:6-15), Achaz (2Kn 28:1-4) i Amon (2Kn 33:22, 23). Z czasem cały naród pogrążył się w odstępstwie, gdyż słuchał odszczepieńczych kapłanów i proroków (Jer 23:11, 15) oraz innych wyzutych z zasad ludzi, którzy gładkimi słowami i fałszywymi wypowiedziami nakłaniali do rozpasania, niemoralności i opuszczenia Jehowy, „źródła żywej wody” (Iz 10:6; 32:6, 7; Jer 3:1; 17:13). Według Izajasza 24:5 sama ziemia „została splugawiona [chanefáh] przez swoich mieszkańców, bo obeszli prawa, zmienili przepis, złamali przymierze trwające po czas niezmierzony”. Czekała ich zagłada, podczas której nie mogli liczyć na miłosierdzie (Iz 9:17; 33:11-14; Sof 1:4-6).

Jakie cechy odróżniają odstępców od prawdziwych chrześcijan?

W 2 Tesaloniczan 2:3 apostoł Paweł zapowiedział pojawienie się odstępstwa wśród osób podających się za chrześcijan. Niektórych odstępców wymienił z imienia; należeli do nich Hymeneusz, Aleksander i Filetus (1Tm 1:19, 20; 2Tm 2:16-19). Apostołowie ostrzegali przed odstępstwem i zwracali uwagę na różne jego przyczyny: brak wiary (Heb 3:12), brak wytrwałości w obliczu prześladowań (Heb 10:32-39), porzucenie słusznych zasad moralnych (2Pt 2:15-22), słuchanie „sfałszowanych słów” rzekomych nauczycieli i „zwodniczych natchnionych wypowiedzi” (2Pt 2:1-3; 1Tm 4:1-3; 2Tm 2:16-19; por. Prz 11:9) oraz próby dostąpienia ‛uznania za prawego na podstawie prawa’ (Gal 5:2-4). Co prawda odstępcy twierdzą, że wierzą w Słowo Boże, lecz w rzeczywistości porzucają służbę dla Boga, lekceważąc dzieło głoszenia i nauczania, które Jezus Chrystus zlecił swym naśladowcom (Mt 24:14; 28:19, 20; Łk 6:46). Mogą też twierdzić, że służą Bogu, ale odrzucają Jego przedstawicieli, Jego widzialną organizację, a nawet posuwają się do ‛bicia’ swych wcześniejszych towarzyszy, by utrudnić im działalność (Lb 16:19-21; Mt 24:45-51; Judy 8, 11). Odstępcy często starają się pociągnąć za sobą drugich (Dz 20:30; 2Pt 2:1, 3). Świadomie porzucają zbór chrześcijański i przyłączają się w ten sposób do „antychrysta” (1Jn 2:18, 19). Osoby, które odstępują od zboru chrześcijańskiego, czeka zagłada — podobnie jak to było w wypadku odstępczych Izraelitów (Heb 6:4-8; 2Pt 2:1; zob. TOWARZYSTWO).

W okresie prześladowania zboru wczesnochrześcijańskiego przez imperium rzymskie osoby podające się za naśladowców Jezusa nakłaniano niekiedy do wyrzeczenia się wiary, a potwierdzeniem takiego odstępstwa było ofiarowanie kadzidła jakiemuś pogańskiemu bożkowi lub otwarte bluźnienie imieniu Chrystusa.

Oczywiście istnieje różnica między upadkiem wynikającym ze słabości, a ‛odpadnięciem’, które jest odstępstwem. To drugie oznacza zdecydowane i świadome zejście z drogi prawości (1Jn 3:4-8; 5:16, 17). Stanowi bunt przeciwko Bogu i wiąże się z odrzuceniem Jego prawdomównego Słowa — bez względu na to, czy ma podłoże intelektualne, moralne czy duchowe (2Ts 2:3, 4; zob. CZŁOWIEK BEZPRAWIA).

Wynagrodzenie za poniesione straty, wyrządzone szkody lub doznane krzywdy. Hebrajski czasownik tłumaczony na „dać odszkodowanie” (szalém) jest spokrewniony ze słowem szalòm, które znaczy „pokój” (Wj 21:36; 1Kl 5:12). Zawiera więc myśl o przywróceniu pokoju dzięki zapłaceniu odszkodowania. Prawo dane Izraelitom za pośrednictwem Mojżesza przewidywało odszkodowanie w rozmaitych sytuacjach.

Szkody cielesne. Gdy podczas kłótni ktoś kogoś uderzył i zranił, musiał zapłacić danej osobie odszkodowanie za stracony czas pracy, dopóki całkowicie nie wyzdrowiała (Wj 21:18, 19).

Jeśli w trakcie bójki między mężczyznami doszło do zranienia ciężarnej kobiety albo jeśli ‛wyszło z niej dziecko (lub dzieci)’, ale nie nastąpił wypadek śmiertelny, winny musiał zapłacić odszkodowanie nałożone przez właściciela kobiety. (Gdyby mąż miał wygórowane żądania, ostateczną kwotę ustalali sędziowie) (Wj 21:22).

Jeżeli ktoś miał agresywnego byka i mimo przestróg go nie pilnował, to gdyby zwierzę śmiertelnie poturbowało czyjegoś niewolnika, musiał zapłacić jego panu odszkodowanie w wysokości 30 sykli (66 dolarów). Zdaniem żydowskich komentatorów przepis ten dotyczył cudzoziemskich niewolników, niebędących Hebrajczykami. Jeżeli byk zabił człowieka wolnego, właściciel zwierzęcia miał ponieść śmierć. Gdyby jednak sędziowie uznali, że jakieś okoliczności uzasadniają złagodzenie kary, mogli ustalić wysokość okupu, a właściciel bodącego byka musiał zapłacić wyznaczoną kwotę. Poza tym tracił byka, którego należało ukamienować. Jego mięsa nie wolno było zjeść (Wj 21:28-32). Prawo to najwyraźniej dotyczyło także innych zwierząt, które by kogoś śmiertelnie poraniły.

Jeśli mężczyzna uwiódł niezaręczoną dziewicę, musiał pojąć ją za żonę; nawet gdyby jej ojciec stanowczo mu odmówił wydania córki, mężczyzna taki miał mu „wypłacić pieniądze według stawki obowiązującej przy nabywaniu dziewic” (50 sykli, równowartość 110 dolarów), czyli zwyczajową opłatę za ożenek, żeby zrekompensować jej pomniejszoną wartość jako narzeczonej (Wj 22:16, 17; Pwt 22:28, 29).