przykład tych, którzy ufali fałszywym bogom, a potem musieli się tego wstydzić (Jer 48:13). Jednakże w późniejszym okresie Betel nadal było ośrodkiem religijnym, gdyż król Asyrii posłał jednego z kapłanów przebywających na wygnaniu z powrotem do Izraela; miał on uczyć „religii Boga tej ziemi” sprowadzony tam lud, nękany przez lwy. Kapłan ten osiedlił się w Betel i pouczał ludzi, „jak mają się bać Jehowy”. Musiał to być kapłan złotego cielca, gdyż wprawdzie ludzie „zaczęli odczuwać bojaźń przed Jehową, ale oddawali cześć własnym bogom”; a zatem fałszywy, bałwochwalczy kult zainicjowany przez Jeroboama dalej istniał (2Kl 17:25, 27-33).

Stosownie do zapowiedzi Ozeasza złoty cielec z Betel został zabrany do króla Asyrii (Oz 10:5, 6), lecz ołtarz wzniesiony przez Jeroboama stał tam jeszcze w czasach judzkiego króla Jozjasza. W osiemnastym roku panowania (642 p.n.e.) lub nieco później król ten objął swą kampanią oczyszczania kraju z fałszywej religii także Betel i miasta Samarii. Zniszczył miejsce bałwochwalczego kultu w Betel, zaczynając od spalenia na ołtarzu kości z pobliskich grobowców i w ten sposób bezczeszcząc go zgodnie z proroctwem wypowiedzianym ponad trzy wieki wcześniej przez „męża prawdziwego Boga”. Jedynym grobowcem, który oszczędził, był grób „męża prawdziwego Boga”, tym samym więc nie naruszono kości pochowanego w nim starego proroka (1Kl 13:2, 29-32; 2Kl 22:3; 23:15-18).

Mężczyźni z Betel byli wśród Izraelitów, którzy powrócili z niewoli babilońskiej (Ezd 2:1, 28; Neh 7:32); miasto to zostało ponownie zasiedlone przez Beniaminitów (Neh 11:31). W czasach machabejskich ufortyfikował je syryjski wódz Bakchides (ok. 160 p.n.e.), a następnie zdobył rzymski wódz Wespazjan, który potem został cesarzem.

2. Jedno z miast, do których Dawid rozesłał dary po zwycięstwie nad Amalekitami (1Sm 30:18, 26, 27). Okoliczność, iż zaliczono je do „miejsc, po których chodził Dawid — on sam i jego ludzie”, zdaje się wskazywać na miejscowość zwaną gdzie indziej Betul lub Betuel, miasto Symeonitów na terytorium Judy (1Sm 30:31; Joz 19:1, 4; 1Kn 4:30; zob. BETUEL 2).

(„dom niziny”).

Miasto na terytorium plemienia Aszera (Joz 19:24, 27). Utożsamiane jest ze współczesnym Tall Mimas (Tel Bet ha-ʽEmeq), leżącym ok. 8 km na pn. wsch. od Akko. Pierwotna nazwa mogła się zachować w pobliskiej wiosce arabskiej ʽAmka, obecnie opuszczonej.

(„pistacja”).

Jedno z miast granicznych Aszera, wymienione tylko w Jozuego 19:25. Jego dokładne położenie pozostaje nieznane, podobnie jak szeregu innych miast z tej samej listy. Na ogół jednak jest utożsamiane z Chirbat Ibtin, leżącym na pd. skraju równiny Akko, ok. 17 km na pd. od Akko i 13 km na pd. wsch. od Hajfy.

(z hebr.; prawdopodobnie: „dom wczesnych fig”).

Miejsce, skąd w drodze do Jerozolimy Jezus posłał uczniów, by przyprowadzili mu źrebię osła, na którym potem tryumfalnie wjechał do miasta; było to 9 Nisan 33 r. n.e. (Mt 21:1, 2; Mk 11:1, 2; Łk 19:29, 30). Z wersetów tych wynika, że Betfage znajdowało się na Górze Oliwnej, niedaleko Jerozolimy, a także w pobliżu Betanii. Niektórzy uważają, że leżało na pd. wsch. od Betanii, po drugiej stronie doliny, w miejscu dzisiejszego Abu Dis, choć tradycja lokalizuje je na pd.-wsch. stoku Góry Oliwnej, w At-Tur, pomiędzy Betanią a Jerozolimą. Miejsce to znajduje się nieco poniżej jednego z najwyższych punktów Góry Oliwnej. Przed schodzącymi stamtąd ludźmi roztaczał się widok na całą Jerozolimę (por. Łk 19:37, 41).

Wzmianki w Talmudzie dotyczące Betfage wskazują, że uznawano je za granicę strefy sabatowej wokół Jerozolimy (Talmud Babiloński, Menachot 78b; por. Dz 1:12, przyp. w NW).

(„dom kamiennego muru”).

Określenie występujące w rodowodach plemienia Judy (1Kn 2:50, 51). Ponieważ nie jest to raczej imię, niektórzy uczeni uważają je za nazwę jakiejś miejscowości w Judzie. Niewykluczone, że chodzi o Geder, którego król był jednym z władców pokonanych przez Jozuego po zach. stronie Jordanu (Joz 12:13).

(„dom odstawionego od piersi” [lub „dom należycie potraktowanego]”).

Miasto występujące w wypowiedzi Jehowy przeciw Moabowi. Wymieniono je wraz z Dibonem i innymi miastami „równinnej krainy” moabskiej (Jer 48:21, 23). Na ogół jest utożsamiane z Dżumail na płaskowyżu moabskim, ok. 13 km na wsch. od Dibonu (Dibanu). Z odnalezionych śladów wynika, że na tych terenach leżących na pn. brzegu Arnonu prowadzono w starożytności intensywną gospodarkę rolną.

Zobacz GILGAL 1.

(„dom winnicy”).

Miejsce blisko Jerozolimy, wspomniane przez Jeremiasza jako dogodny punkt do podniesienia sygnału ogniowego ostrzegającego o nadciąganiu z pn. wojsk przeciwnika (Jer 6:1). W czasach po niewoli babilońskiej taką nazwę nosił okręg w Judzie, którego „księciem” był Malkijasz (Neh 3:14). Ponieważ w Jeremiasza 6:1 wymieniono Bet-Hakkerem razem z Tekoą, niejeden uważa, że znajdowało się ono na pd. od Jerozolimy, pomiędzy nią a Tekoą. O takim właśnie położeniu wspomniał Hieronim w IV w. n.e., używając przy tym nazwy Betacharma. Zgodnie z tym poglądem niektórzy sugerują, że może chodzić o dzisiejsze Chirbat Salih (Ramat Rachel), leżące 4,5 km na pd. pd. zach. od Wzgórza Świątynnego. Inni jednak są zdania, że wzmianka o Tekoi wcale nie musi oznaczać, iż Bet-Hakkerem znajdowało się w pobliżu, i utożsamiają je z miejscem o nazwie ʽAjn Karem (ʽEn Kerem) (co znaczy: „źródło winnicy”), 7,5 km na zach. pd. zach. od Wzgórza Świątynnego. Ta żyzna okolica pełna gajów oliwnych i winnic leży u podnóża góry Dżabal ʽAli, z której szczytu widać Górę Oliwną, fragment Jerozolimy, a na zach. — Morze Śródziemne. Na szczycie odnaleziono duże kopce kamieni, które zdaniem pewnych uczonych służyły do nadawania sygnałów ogniowych wspomnianych przez Jeremiasza (zob. BET-KAR).

Miasto po wsch. stronie Jordanu w ziemi, o którą poprosiło plemię Gada ze względu na jej dobre pastwiska. Zostało zbudowane lub odbudowane przez Gadytów i chociaż leżało na nizinie, było jednym z ich miast warownych (Lb 32:1, 34, 36; Joz 13:27).

Wydaje się, że pozostałości nazwy tego miasta zachowały się w nazwie Tall ar-Rama w Wadi ar-Rama na równinach Moabu, choć pierwotne Bet-Haran (Bet-Haram) utożsamia się z Tall Iktanu, ok. 13 km na wsch. pn. wsch. od miejsca, gdzie Jordan wpływa do Morza Martwego. W pobliżu znajdowały się słynne gorące źródła; być może m.in. z tego powodu król Herod wybudował w tej okolicy pałac. Na początku naszej ery Tall ar-Rama znane było pod nazwą Livias, nadaną przez Heroda Antypasa; później zmieniono ją na Julias.

(„dom spustoszeń”).

Wysunięty najdalej na pd. punkt terenu zajmowanego przez Izraelitów obozujących na równinach moabskich przed przekroczeniem Jordanu i wejściem do ziemi kananejskiej (Lb 33:48, 49). Obóz rozciągał się od Bet-Jeszimot do Abel-Szittim. Miejsca, z którymi się je dzisiaj identyfikuje, są oddalone od siebie o ok. 8 km. Bet-Jeszimot jest utożsamiane z Tall al-ʽAzajma, leżącym niedaleko pn.-wsch. krańca Morza Martwego, ok. 19 km na pd. wsch. od Jerycha. W pobliżu znajduje się Chirbat Suwajma — w czasach rzymskich osiedle to było znane pod grecką nazwą Besimo. Niedaleko bije też obfite źródło. Tall al-ʽAzajma usytuowane jest na płaskowyżu górującym nad okolicznymi równinami, u wylotu jednej z dolin potoków, które opadają ze wznoszących się na wsch. gór.

Bet-Jeszimot znajdowało się na obszarze podległym Sychonowi, królowi Amorytów, a gdy Izraelici zdobyli te tereny, zostało przydzielone plemieniu Rubena (Joz 12:1-3; 13:15-21; por. Sdz 11:13-27). W czasach proroka Ezechiela wymieniono je wśród miast Moabu leżących na stoku przy granicy i nazwano je „ozdobą kraju” (Eze 25:8-10). W proroctwie tym Jehowa zapowiada, że otworzy te graniczne miasta i wystawi Moab na atak „mieszkańców Wschodu” — koczowniczych plemion zamieszkujących pustynie Półwyspu Arabskiego (por. Sdz 6:3; 8:10). Moabici zajęli Bet-Jeszimot i inne miasta Rubenitów być może po tym, jak ci ostatni zostali uprowadzeni do Asyrii, albo jeszcze wcześniej (1Kn 5:26).

(„dom barana”).

Miejsce wymienione w relacji ze zwycięskiej bitwy Izraelitów z Filistynami pod Micpą. Izraelici ścigali uciekających wrogów „aż do miejsca na południe od Bet-Kar” (1Sm 7:11). Bet-Kar bywa kojarzone z Bet-Hakkerem (Neh 3:14; Jer 6:1), utożsamianym przez niektórych z ʽAjn Karem (ʽEn Kerem ), leżącym 7,5 km na zach. pd. zach. od Wzgórza Świątynnego w Jerozolimie. Jeżeli Filistyni rzeczywiście obrali taką trasę, to od Micpy uciekali przez głęboką dolinę Wadi Bajt Hanina do doliny Sorek, a przez nią na równiny filistyńskie (zob. BET-HAKKEREM).

(„dom lwic”).

Jedna z miejscowości na terytorium Judy przekazanych plemieniu Symeona jako miasta-enklawy (Joz 19:1, 6). Wymieniono ją między Chacar-Susa i Szaruchenem, z czego wynika, że leżała w Negebie, gdzieś na zach. lub pd. zach. od Beer-Szeby. W Jozuego 15:32 najwyraźniej występuje po prostu jako Lebaot, a w 1 Kronik 4:31 została zastąpiona przez „Bet-Biri”. Być może jest to nazwa tej samej miejscowości używana po niewoli babilońskiej (zob. BET-BIRI).

(„dom chleba”).

1. Miasto położone wśród wzgórz Judy, przy głównej drodze prowadzącej z Jerozolimy do Beer-Szeby. Dzisiaj jest to miejscowość o nazwie Bajt Lahm (Bet Lechem), leżąca ok. 9 km na pd. pd. zach. od Wzgórza Świątynnego, na wysokości 777 m n.p.m., czyli mniej więcej takiej jak Jerozolima. Co prawda okolice te są skaliste, lecz uprawia się tam oliwki, winogrona i różne zboża (Rut 1:22).

Wcześniej Betlejem najprawdopodobniej nazywało się Efrat (lub Efrata). Jakub pochował