w spisach, w których się ono pojawia, odnoszą się do miejsc, toteż należałoby je oddać jako przydawki, np. „szejk Oholibamy” (Rdz 36:40, 41; 1Kn 1:51, 52).

Zobacz OBRZYDLIWOŚĆ.

Hebrajskie ʼaw, tłumaczone na ojciec, to słowo dźwiękonaśladowcze, imitujące brzmienie pierwszych, najprostszych dźwięków wydawanych przez niemowlęta. Zarówno hebrajskie ʼaw, jak i greckie patér występują w Biblii w różnych znaczeniach: mężczyzna, który spłodził dziecko (Prz 23:22; Za 13:3; Łk 1:67), głowa rodziny lub rodu (Rdz 24:40; Wj 6:14), przodek (Rdz 28:13; Jn 8:53), protoplasta narodu (Mt 3:9), założyciel profesji (Rdz 4:20, 21), obrońca (Hi 29:16; Ps 68:5), twórca czegoś (Hi 38:28). Oba słowa używane są też w zwrotach grzecznościowych (2Kl 5:13; Dz 7:2).

Miano Ojca przysługuje Jehowie Bogu, Stwórcy wszechrzeczy (Iz 64:8; por. Dz 17:28, 29). Jest On też Ojcem chrześcijan zrodzonych z ducha, którzy mogą wołać do Niego „Abba” (aram. ʼabbáʼ), wyrażając w ten sposób szacunek i ciepłe uczucia synowskie (Rz 8:15; zob. ABBA). Ale każdy, kto okazuje wiarę i oczekuje życia wiecznego, może się zwracać do Boga jak do Ojca (Mt 6:9). Ponieważ Jezus Chrystus, Mesjasz, jest Naczelnym Pełnomocnikiem Boga w sprawie życia, proroczo nazwano go „Wiekuistym Ojcem” (Iz 9:6). Poza tym ktoś może być ojcem dla swoich naśladowców albo dla tych, którzy przejawiają takie cechy jak on (Mt 5:44, 45; Rz 4:11, 12). W tym właśnie sensie mianem ojca określono też Diabła (Jn 8:44; por. Rdz 3:15).

Jezus zabronił używać w stosunku do ludzi słowa „ojciec” jako tytułu religijnego (Mt 23:9). Wprawdzie Paweł był niczym ojciec dla chrześcijan, których zapoznał z dobrą nowiną i karmił pod względem duchowym, ale nigdzie w Biblii nie użyto w odniesieniu do niego słowa „ojciec” jako tytułu (1Ko 4:14, 15). Sam Paweł przyrównał się zarówno do ojca, jak i matki chrześcijan w Tesalonice (1Ts 2:7, 11). A w Łukasza 16:24, 30 Abrahama nazwano „ojcem” głównie dlatego, że był cielesnym przodkiem Izraelitów.

Władza i obowiązki ojca. Z Biblii wynika, że ojciec był głową rodziny — jej opiekunem, obrońcą, sędzią i osobą podejmującą ostateczne decyzje (Rdz 31:32; 1Ko 11:3). Ponadto w okresie patriarchalnym oraz przed ustanowieniem w Izraelu kapłaństwa lewickiego reprezentował rodzinę w wielbieniu Boga, pełniąc funkcję kapłana (Rdz 12:8; Wj 19:22; Hi 1:5). Władzę nad domownikami sprawował do śmierci. Jeśli syn się ożenił i założył odrębną rodzinę, sam stawał się jej głową, choć nadal okazywał ojcu należny szacunek. Córka po ślubie przechodziła pod zwierzchnictwo męża (Lb 30:3-8). W czasach biblijnych zwykle to właśnie ojciec decydował o małżeństwach swych dzieci. Gdy popadł w kłopoty finansowe, mógł sprzedać córkę jako niewolnicę, podlegał jednak pewnym ograniczeniom służącym jej ochronie (Wj 21:7).

Ojcowska troska o rodzinę. Jako przedstawiciel Boga, ojciec jest odpowiedzialny za wpajanie domownikom zasad Bożych (Rdz 18:19; Pwt 6:6, 7; Ef 6:4). W pouczaniu i karceniu dzieci, obejmującym udzielanie im osobistych wskazówek, pomaga mu matka (Prz 1:8; 6:20). Bogobojny ojciec bardzo kocha swe dzieci, toteż zachęca je i pociesza z wielką delikatnością (Oz 11:3; 1Ts 2:11). Karci je i upomina, żeby mogły podążać właściwą drogą (Prz 3:12; Heb 12:9). Cieszy się ze swoich synów, zwłaszcza gdy odznaczają się mądrością (Prz 10:1). Natomiast smuci się i trapi, jeśli postępują nierozsądnie (Prz 17:21, 25). Powinien okazywać dzieciom współczucie i miłosierdzie (Ps 103:13; Mal 3:17) oraz brać pod uwagę ich potrzeby i prośby (Mt 7:9-11). Ojcowie mogą się dużo nauczyć z licznych fragmentów biblijnych, w których opisano, jak Bóg przejawia miłość i troskę wobec swego ludu.

Imię ojca w rodowodach. W rodowodach zwykle wyliczano przodków ojca, a nie matki. Dlatego Łukasz, choć najprawdopodobniej poprowadził linię rodową Jezusa przez Marię (wyjątek od reguły), nie wymienił jej imienia. Napisał, że synem Helego, ojca Marii, był Józef. Nie ma w tym nic niestosownego, gdyż Józef był jego zięciem (zob. RODOWÓD JEZUSA CHRYSTUSA).

Ponieważ w tamtych czasach nie było nazwisk, na ogół podawano imię ojca danego mężczyzny. Na przykład Izaaka nazywano „synem Abrahama” (Rdz 25:19). Nieraz w formie przedrostka dołączano do imienia ojca hebrajski wyraz ben lub aramejski bar, czyli „syn”, tworząc w ten sposób rodzaj nazwiska, jak choćby „Ben-Chur” (1Kl 4:8, BT; „syn Chura”, NŚ) czy „Szymon, Bar Jona” (Mt 16:17, Wk; „Szymon, syn Jonasza”, NŚ).

Zobacz WIELKIE DRZEWO, OKAZAŁE DRZEWO.

Zobacz DOM.

Narząd wzroku; przypomina niewiarygodnie sprawną, samoczynnie nastawiającą się kamerę. Światło padające na siatkówkę oka zostaje przekształcone w impulsy elektryczne, które przekazywane są do mózgu i tam interpretowane jako obraz. Hebrajski wyraz ʽájin i grecki ofthalmòs występują w Biblii zarówno w znaczeniu dosłownym, jak i przenośnym. Wspomniane słowo hebrajskie oznacza także „źródło” (Rdz 24:13; Wj 15:27). Dzięki temu, że człowiek ma dwoje oczu, może widzieć trójwymiarowo. Utrata wzroku to ciężkie upośledzenie, ponieważ za pośrednictwem oczu do mózgu dociera chyba najwięcej informacji.

Oko to jedna z najpiękniejszych części ciała (PnP 1:15; 4:9; 7:4). Uszkodzenie tego narządu uważano za tak poważny defekt, że według Prawa Mojżeszowego mężczyzna ślepy lub chory na oczy nie mógł usługiwać jako kapłan (Kpł 21:18, 20). Izraelita, który wybił oko swemu niewolnikowi, musiał zwrócić mu wolność (Wj 21:26). Niektóre starożytne narody stosowały okrutną praktykę oślepiania ważnych osobistości spośród jeńców, aby upokorzyć i pognębić swych wrogów (Sdz 16:21; 1Sm 11:2; 2Kl 25:7).

Budowa oka pokazuje, jak wspaniale Stwórca je zaprojektował. A uczeni nie do końca rozumieją, w jaki sposób mózg interpretuje impulsy przesyłane przez oczy. Wszystko to świadczy o wielkiej inteligencji Projektanta oka, Jehowy Boga. On sam to potwierdził, pytając: „Czy Ten, który ukształtował oko, nie patrzy?” (Ps 94:9; Prz 20:12).

Oczy Jehowy. Bóg pragnie, żeby ludzie Go poznali. Chcąc im w tym pomóc, przedstawia siebie za pomocą dobrze znanych im pojęć. Na przykład mówi przenośnie, że ma „oczy” skierowane na swój lud, co najwyraźniej oznacza, iż bacznie go obserwuje i życzliwie się o niego troszczy. Apostoł Piotr oświadczył: „Oczy Jehowy są zwrócone ku ludziom prawym” (1Pt 3:12). Swoich sług Bóg przyrównał do „źrenicy swego oka”. Podkreślił w ten sposób, że bardzo Mu zależy na ich pomyślności, że są dla Niego cenni i gdyby ktoś próbował ich dotknąć, natychmiast wystąpi w ich obronie (Pwt 32:10; Ps 17:8).

Jak nadmienił Jeremiasz, Bóg obserwuje całą ludzkość — Jego „oczy są otwarte na wszystkie drogi synów ludzkich, żeby oddać każdemu według jego dróg” (Jer 32:19). O tym, że Jehowa wszystko wie i każdemu odpłaci za jego postępowanie, apostoł Paweł napisał tak: „Nie ma stworzenia, które by było niewidoczne dla Jego wzroku, ale wszystko jest obnażone i zupełnie odsłonięte dla oczu Tego, któremu mamy zdać rachunek” (Heb 4:13; 2Kn 16:9; Ps 66:7; Prz 15:3). A psalmista uwypuklił wnikliwość, z jaką Bóg przygląda się ludziom: „Jego oczy patrzą, jego promienne oczy badają synów ludzkich” (Ps 11:4).

Jehowa potrafi odczytać kod genetyczny człowieka, toteż zna jego przyszłe cechy i skłonności już wtedy, gdy ten dopiero rozwija się w łonie matki, tak jak to było w wypadku Jakuba i Ezawa (Rdz 25:21-23; Rz 9:10-13). Świadczą o tym słowa psalmisty Dawida: „Oczy twoje widziały nawet mój zarodek, a w twej księdze były zapisane wszystkie jego cząstki — w dniach, gdy się kształtowały i nie było jeszcze ani jednej z nich” (Ps 139:15, 16).

Znaczenie przenośne. Za pośrednictwem oka do mózgu człowieka dociera mnóstwo informacji, które oddziałują na jego uczucia oraz postępowanie. Szatan zwiódł Ewę, wzbudzając w niej pożądanie czegoś, co zobaczyła (Rdz 3:6). Próbował też skusić do grzechu Jezusa, nakłaniając go do sięgnięcia po to, co mu pokazał (Łk 4:5-7). Apostoł Jan informuje, że „pragnienie oczu” pochodzi od świata, który przemija (1Jn 2:16, 17). Poza tym w oczach może się malować wiele różnych uczuć, dlatego w Biblii występują takie wyrażenia, jak: „wyniosłe oczy” (Prz 6:17), „błyszczące oczy” (przebiegłej uwodzicielki; Prz 6:25), ‛oczy pełne cudzołóstwa’ (2Pt 2:14), „skąpe oko” (Prz 23:6), „zawistne oko” (Prz 28:22) oraz ‛oko niegodziwe’ („złe oko”; Mt 20:15, BT) będące przeciwieństwem „życzliwego oka” (Prz 22:9).

A zatem doznawane uczucia człowiek doskonale odzwierciedla za pomocą gry oczu. W ten sposób może np. wyrazić litość lub jej brak (Pwt 19:13). ‛Mruganie oczami’ ma nieraz związek z drwinami bądź knuciem intryg (Ps 35:19; Prz 6:13; 16:30). O ludziach, którzy nie chcą widzieć pewnych rzeczy albo nie chcą pomóc bliźniemu, powiedziano, że ‛kryją swe oczy’ czy też ‛zamykają swe oczy’ (Prz 28:27; Mt 13:15). Oczy głupca „są na krańcu ziemi” — inaczej mówiąc, głupiec błądzi spojrzeniem i myślami, nie skupiając się na tym, co trzeba (Prz 17:24). Po oczach można nawet ocenić to, czy ktoś jest zdrowy, pełen energii albo zadowolony (Pwt 34:7; 1Sm 14:27-29; Hi 17:7; Ps 6:7; 88:9). Król Jehoszafat rzekł do Jehowy: „Oczy nasze zwrócone są ku tobie” (2Kn 20:12).

Niekiedy słowo „oczy” pojawia się w Biblii, gdy mowa o czyjejś opinii (Rdz 19:14; Prz 12:15; Mt 21:42), obecności (Rdz 23:11), stanie wiedzy (Lb 15:24), uwadze (Rdz 44:21; Łk 4:20) oraz o współczuciu lub jego braku (Prz 28:27). Hebrajski wyraz ʽájin („oko”) może się też odnosić do wyglądu czegoś (por. Za 5:6, przyp. w NW) — np. manny, elektrum bądź miedzi (Lb 11:7, por. Bg; Eze 1:4; Dn 10:6), a także do „widocznej powierzchni” ziemi (Wj 10:5, przyp. w NW) albo do ‛skrzenia się’ wina czy lodu (Prz 23:31; Eze 1:22).

Czy można zobaczyć Boga i Jezusa. Aniołowie jako stworzenia duchowe mogą widzieć olśniewające oblicze Jehowy (Mt 18:10; Łk 1:19), jeśli zaś chodzi o ludzi, to On sam powiedział do Mojżesza: „Żaden człowiek nie może mnie zobaczyć i pozostać przy życiu” (Wj 33:20). Apostoł Jan napisał: „Żaden człowiek nigdy nie widział Boga” (Jn 1:18). Dlatego gdy Jezus rzekł Filipowi: „Kto mnie ujrzał, ujrzał też Ojca” (Jn 14:9) albo gdy Jan oświadczył: „Kto czyni zło, nie widział Boga” (3Jn 11), z pewnością nie mówili o widzeniu Boga fizycznymi oczami. Mieli na myśli to, co apostoł Paweł nazwał ‛oczami serca’ (Ef 1:18). Aby nimi widzieć, trzeba naprawdę poznać Boga, przyswajając sobie Jego przymioty. W związku z tym Jan oznajmił: „Kto nie miłuje, nie poznał Boga, ponieważ Bóg jest miłością” (1Jn 4:8).

Jezus zapewnił, że ‛świat go więcej nie zobaczy’ (Jn 14:19). A zatem wypowiedzi z Objawienia 1:7: „Ujrzy go [Jezusa Chrystusa] wszelkie oko” nie należy odnosić do literalnych oczu. Oznacza ona raczej, że ludzie, widząc rozgrywające się wydarzenia, uświadomią sobie, iż Jezus przybył zgładzić swych nieprzyjaciół. Niemniej z Biblii wyraźnie wynika, że osoby powołane do życia w niebie razem z Chrystusem naprawdę będą widzieć Boga; najpierw więc muszą zostać wskrzeszone z martwych w ciele duchowym (1Ko 15:50-54; 1Pt 1:4; por. 1Pt 3:18).

Wzrok duchowy. Zarówno wzrok fizyczny, jak i duchowy to dar od Boga (Prz 20:12). Bóg obiecuje, że przywróci go ludziom oraz usunie wszelkie przyczyny łez (Iz 35:5; Obj 21:4). Wzrok duchowy jest niezbędny do zrozumienia zamierzeń Bożych. Z drugiej strony Jehowa skrywa prawdę przed ludźmi upartymi i buntowniczymi — pozwala, żeby ‛ich oczy były pogrążone w ciemności’ (Rz 11:8-10; Łk 19:42). „Mają oczy [fizyczne], lecz nie widzą [duchowo]” (Jer 5:21; Iz 59:10).

Jezus wskazał również, że każdy musi stale dbać o to, by jego wzrok duchowy był ostry i skupiony na jednym celu. Powiedział: „Lampą ciała jest oko. Jeśli więc twoje oko jest prostolinijne [„zdrowe”, BT; „szczere”, Bg; „czyste”, Wp; por. przyp. w NW], całe twoje ciało będzie jasne, ale jeśli twoje oko jest niegodziwe, całe twoje ciało będzie ciemne. Jeżeli światło, które jest w tobie, w rzeczywistości jest ciemnością, jakże wielka to ciemność!” (Mt 6:22, 23). Nieco dalej Jezus udzielił jeszcze innej rady — nie powinniśmy proponować bratu pomocy w wyjęciu z jego oka zwykłej „słomki”, by umiał wydawać trafniejszy osąd, jeśli nam samym w poprawnej ocenie sytuacji przeszkadza duża „belka” (Mt 7:3-5).

Apostoł Jan ujrzał tron Boży, a wokół niego cztery żywe stworzenia, które są „pełne oczu z przodu i z tyłu” (Obj 4:6, 8). Dzięki temu mogą ciągle czuwać i wszystko dostrzec. Doskonale zdają sobie sprawę z tego, co się dzieje na ziemi, jakie działania podejmuje Bóg i czego sobie życzy (por. Ps 123:2 oraz Eze 1:18; 10:12). Słudzy Jehowy nie powinni pozwolić, by Jego wypowiedzi ‛odstąpiły od ich oczu’ (Prz 4:20, 21; Łk 10:23; zob. ŚLEPOTA).

Słowo „okręg” odnosi się do jednostki administracyjnej, do okolic jakiegoś miasta lub do terytorium leżącego w określonych granicach.

Kiedy Nehemiasz organizował odbudowę murów Jerozolimy, przydzielił prace na poszczególnych odcinkach ‛książętom’, czyli przywódcom pewnych ‛okręgów’, oraz ich mieszkańcom. Okręgi te nazywano od głównego miasta, a niektóre (np. okręg Jerozolimy, Keili i Bet-Cur) były podzielone na pół (Neh 3:9, 12, 14-18). Najwyraźniej chodziło o mniejsze jednostki administracyjne w obrębie perskiej „prowincji” Juda (Neh 1:3). Określające je słowo hebrajskie (pélech) pochodzi podobno od akadyjskiego pilku, co mogłoby sugerować, że podział na te okręgi wprowadzili Babilończycy po upadku Jerozolimy (zob. PROWINCJA).

Hebrajski termin kikkár, podobnie jak jego polskie odpowiedniki, przywodzi na myśl coś kolistego, okrągłego. Opisuje np. „okrągły bochenek” chleba (Wj 29:23), „okrągłą ołowianą pokrywę” (Za 5:7), „talent” złota lub srebra (Wj 25:39; 1Kl 20:39) oraz „okolicę” bądź „okręg”, czyli teren mający w przybliżeniu kształt koła (Rdz 13:10, BT; Bw; Neh 12:28).

W Chrześcijańskich Pismach Greckich wyraz hòrion (występujący zawsze w lm.) dosłownie oznacza „granice” lub „pogranicze” jakiegoś terytorium, czyli jego kresy, ale może też odnosić się do zamkniętego nimi obszaru, a więc do „okolicy” czy „rejonu” (Dz 13:50; Mt 19:1, Bw; 2:16; 15:22). Termin merís, przetłumaczony w Dziejach 16:12 na „okręg” Macedonii, to literalnie rzecz biorąc „część” (por. Bw z BT; Dz 8:21).

Region leżący w owalnym zagłębieniu, przez który przepływa Jordan. Obejmował pd. część doliny Jordanu, na co wskazuje wzmianka o „Okręgu Jordanu” w związku z wyrabianiem przez Salomona miedzianych naczyń między Sukkot a Caretan (1Kl 7:46; 2Kn 4:17; por. 2Sm 18:23). Wydaje się jednak, że rozciągał się aż do pd. krańca Morza Martwego, gdzie najwyraźniej były położone „miasta tego Okręgu” (Rdz 13:10-12). A zatem nie ograniczał się do dolinnej równiny Jerycha, ale sięgał aż do