kadzidła roztartego na proszek (Wj 27:20, 21; 29:40, 42; 30:23-25, 35, 36).

Ponieważ moździerz miał wgłębienie, trafnie użyto go w Biblii do opisania ukształtowania terenu. Na przykład w Sędziów 15:18, 19 powiedziano, że Bóg dostarczył Samsonowi wody do picia, rozszczepiając w Lechi „wgłębienie w kształcie moździerza” (hebr. machtész). Również nazwa części Jerozolimy, „Machtesz”, czyli „Moździerz”, mogła wziąć się stąd, że miejsce to leżało w zagłębieniu terenu (Sof 1:11, przyp. w NW; por. BT i przyp. w Bp).

Żeby w moździerzu utrzeć ziarno na mąkę, trzeba użyć dużej siły. W Piśmie Świętym nawiązano do tego w sensie przenośnym: „Choćbyś głupiego utarł tłuczkiem w moździerzu [hebr. bammachtész] pośród tłuczonego ziarna, jego głupota od niego nie odejdzie” (Prz 27:22).

(hebr. ʽasz; sas: „mól odzieżowy”; gr. ses).

Czteroskrzydły owad należący do motyli nocnych (ciem), które w odróżnieniu od motyli dziennych zwykle mają pierzaste czułki bez charakterystycznych zgrubień na końcach. W stanie spoczynku ćmy nie składają skrzydeł w górze nad sobą, jak to czynią motyle dzienne, lecz układają je na odwłoku lub wzdłuż ciała. Latają głównie o zmroku i nocą. W Piśmie Świętym najwyraźniej jest mowa o molu odzieżowym (Tineola bisselliella), a zwłaszcza o jego żarłocznej gąsienicy (Hi 13:28; Ps 39:11; Iz 50:9; 51:8; Oz 5:12; Mt 6:19, 20; Łk 12:33; por. Jak 5:2). Mola nietrudno zmiażdżyć, więc Elifaz posłużył się jego przykładem, chcąc unaocznić, jak kruche jest życie śmiertelnego człowieka (Hi 4:17, 19, 20).

Samice moli składają jaja na tkaninach wełnianych i jedwabnych oraz na futrach, zachowując przy tym pewne odstępy, by wyklute gąsienice miały dość miejsca i pokarmu. Zanim gąsienica zacznie pobierać pokarm, z włókien tkaniny buduje sobie „dom”, czyli coś w rodzaju pochewki. „Dom” ten chroni ją podczas żerowania (Hi 27:18).

(hebr. nemaláh).

Niewielki, ale bardzo licznie występujący i rozpowszechniony owad żyjący w koloniach, wspomniany w Biblii ze względu na swą pracowitość i instynktowną mądrość (Prz 6:6-8; 30:24, 25). Ocenia się, że istnieje ponad 10 000 gatunków mrówek; spotyka się je wszędzie na ziemi z wyjątkiem najzimniejszych obszarów polarnych.

„Lud”. W Przysłów 30:25 mrówki nazwano „ludem” (hebr. ʽam) — podobnie jak Joel nazwał szarańczę „narodem” (Jl 1:6) — i jest to bardzo stosowne określenie tych maleńkich stworzeń. Niektóre kolonie mrówek składają się zaledwie z kilkudziesięciu osobników, inne zaś liczą ich setki tysięcy. Mrowisko, będące często systemem korytarzy, zwykle ma umiarkowaną wielkość, ale może zostać rozbudowane i zająć powierzchnię niemal 0,5 ha. Społeczeństwo każdej kolonii dzieli się na trzy podstawowe kasty: królową lub królowe, samce oraz robotnice (samice z nierozwiniętymi narządami rozrodczymi). Jednakże jak czytamy w Księdze Przysłów, mrówka „nie ma (...) dowódcy, urzędnika ani władcy” (Prz 6:7). Królowa rzeczywiście nie sprawuje władzy; zajmuje się przede wszystkim składaniem jaj, toteż jej rolę lepiej oddaje określenie matka. Królowa może żyć nawet 15 lat, natomiast samce umierają wkrótce po zapłodnieniu samic. Robotnice, które żyją do sześciu lat, mają różne zadania, m.in. wyszukują i gromadzą pokarm dla kolonii, karmią królową, pielęgnują larwy, czyszczą i chronią gniazdo, a w razie potrzeby kopią nowe komory. Nawet w obrębie jednej kolonii robotnice mogą mieć różne rozmiary i proporcje ciała, toteż czasami właśnie te większe pełnią rolę żołnierzy broniących gniazdo przed wrogami. Ale choć w koloniach istnieje dość precyzyjny podział obowiązków (np. wg wieku lub wielkości robotnic) i stosunkowo zaawansowana organizacja społeczna, nie ma tam osobnika nadzorującego czy przydzielającego pracę.

„Instynktowna mądrość”. „Mądrość” mrówek nie wynika ze zdolności rozumowania, lecz z instynktu, który im zaszczepił ich Stwórca. Biblia nadmienia, że mrówka „w lecie przygotowuje swój pokarm; (...) w żniwa gromadzi sobie zapasy pożywienia” (Prz 6:8). Jedna z najpowszechniejszych mrówek występujących w Palestynie, mrówka żniwiarka z gatunku Messor semirufus, gromadzi wiosną i latem obfite zapasy nasion, by korzystać z nich w zimie i w innych porach roku, gdy zdobycie żywności przychodzi z trudem. Mrówkę tę często spotyka się w pobliżu klepisk, gdzie ziaren jest w bród. Kiedy po deszczu zgromadzone ziarna zawilgotnieją, mrówka żniwiarka wynosi je i suszy na słońcu. Zaobserwowano nawet, że odgryza zawiązki kiełków, by nie zaczęły się rozwijać podczas przechowywania. Kolonie żniwiarek rzucają się w oczy ze względu na wydeptane ścieżki oraz plewy pozostawione przed wejściem do gniazda.

Cechy godne naśladowania. Krótka analiza życia mrówek pozwala lepiej zrozumieć radę: „Idź do mrówki, leniwcze; przyjrzyj się jej drogom i stań się mądry” (Prz 6:6). Zdumiewa nie tylko ich instynktowna zapobiegliwość, ale także wytrwałość i determinacja, z jaką często niosą lub niestrudzenie ciągną przedmioty dwa czy więcej razy cięższe od nich samych. Ze wszystkich sił starają się osiągnąć zamierzony cel i nie rezygnują nawet wtedy, gdy się przewrócą, poślizgną lub stoczą ze stromej powierzchni. W duchu niezwykłej współpracy utrzymują w gnieździe wzorową czystość oraz troszczą się o swe towarzyszki, pomagając rannym lub zmęczonym wrócić do mrowiska.

Tłumaczenie hebrajskiego wyrażenia goʼél haddám. Słowo goʼél (używane w odniesieniu do mściciela krwi) to imiesłowowa forma czasownika gaʼál, oznaczającego „odzyskać; wyratować; wybawić; odkupić; wykupić” (Wj 15:13; Kpł 25:25; Ps 69:18; 72:14; Iz 43:1). W prawie hebrajskim określenie to dotyczyło najbliższego krewnego płci męskiej, który był zobowiązany pomścić krew zabitego człowieka (Lb 35:19). Słowo goʼél oznaczało też krewnego, któremu przysługiwało prawo wykupu (Kpł 25:48, 49; Rut 2:20, przyp. w NW; zob. WYKUP, WYKUPICIEL).

Prawo do pomszczenia niewinnej krwi wynika z zasady dotyczącej świętości krwi i życia ludzkiego, którą Jehowa oznajmił Noemu: „Będę żądał z powrotem krwi waszych dusz (...) z ręki każdego, kto jest jego bratem, będę żądał z powrotem duszy człowieka. Kto przelewa krew człowieka, przez człowieka zostanie przelana jego własna krew, bo na obraz Boży uczynił On człowieka” (Rdz 9:5, 6). Rozmyślny zabójca miał zostać uśmiercony przez „mściciela krwi”; nie wolno było przyjąć za niego żadnego okupu (Lb 35:19-21, 31).

Jehowa dopilnuje, by niewinna krew wszystkich Jego wiernych sług została w wyznaczonym czasie pomszczona (Pwt 32:43; Obj 6:9-11).

Sprawiedliwe prawa Jehowy wyraźnie odróżniały zabójców umyślnych od przypadkowych. Dla tych drugich życzliwie przewidziano miasta schronienia, dokąd mogli uciec przed mścicielami krwi (Lb 35:6-29; Pwt 19:2-13; Joz 20:2-9). Ustanowiono też sądy, które zajmowały się rozpatrywaniem spraw związanych z winą krwi (Pwt 17:8, 9; 2Kn 19:10).

(hebr. zewúw: „muchy”).

Dwuskrzydły owad z rodziny muchowatych (Muscidae), który zazwyczaj składa jaja na gnijących substancjach organicznych. Krótkie szczecinki pokrywające jego tułów i nogi oraz lepkie włoski na spodzie stóp są siedliskiem bakterii — jedna mucha domowa może ich przenieść miliony.

„Martwe muchy sprawiają, że olejek wytwórcy maści cuchnie, burzy się” — zauważył pisarz Księgi Kaznodziei. Podobnie jak martwe, rozkładające się muchy powodują, że olejek zaczyna cuchnąć, fermentować i staje się bezużyteczny, tak odrobina głupoty może zaszkodzić reputacji kogoś, „kto jest cenny ze względu na mądrość i chwałę” (Kzn 10:1).

Izajasz zapowiedział, że Jehowa zagwiżdże na muchy znajdujące się na końcu kanałów Nilu w Egipcie i na pszczoły z Asyrii, by obsiadły urwiste doliny potoków, rozpadliny skalne, cierniste zarośla i wszystkie wodopoje Judy. Oczywiście jest to przenośnia, w której muchy zobrazowały wojska egipskie, a pszczoły — asyryjskie (Iz 7:18, 19).

Filistyński bóg wielbiony w Ekronie nosił imię Baal-Zebub, co znaczy „pan much”. Dlatego zdaniem niektórych jego czciciele przypisywali mu władzę nad tymi owadami. A ponieważ Baal-Zebub był bogiem wyroczni, według innych jego imię może oznaczać, że objawiał przyszłość za pomocą lotu lub brzęczenia muchy (2Kl 1:2, 6; zob. BAAL-ZEBUB; GIEZ).

(hebr. péred; pirdáh: „mulica”).

Mieszaniec powstały ze skrzyżowania ogiera osła z klaczą konia. Sylwetką przypomina konia, ale jego krótka, duża głowa, długie uszy, małe kopyta i ogon zakończony kępką długich włosów są charakterystyczne dla osła. Muł (Equus asinus mulus) łączy w sobie niektóre zalety obojga rodziców: wytrzymałość, odporność i pewność ruchów osła oraz siłę, żywotność i odwagę konia. Jest odporniejszy na choroby niż koń, bardziej cierpliwy przy noszeniu wielkich ciężarów i żyje znacznie dłużej. Osłomuł, mieszaniec pochodzący ze skrzyżowania ogiera konia z oślicą, jest mniejszy niż muł, nie jest taki silny i nie ma tak ładnej sylwetki. Poza nielicznymi wyjątkami muły i mulice są bezpłodne.

Królowie, którzy chcieli posłuchać mądrości Salomona, obdarowywali go m.in. mułami (1Kl 10:24, 25; 2Kn 9:23, 24). Zwierzęta te być może nabywano też od kupców, np. od Fenicjan (Eze 27:8, 9, 14). W czasach Dawida na mułach jeździli dostojnicy. Gdy Salomon miał zostać namaszczony na króla przy Gichonie, przybył tam na mulicy Dawida (2Sm 13:29; 18:9; 1Kl 1:33, 34, 38, 39).

Muły były cenionymi zwierzętami jucznymi (2Kl 5:17; 1Kn 12:40). Jehowa zapowiedział za pośrednictwem proroka Izajasza, że Jego rozproszeni słudzy przybędą do Jerozolimy m.in. na mułach (Iz 66:20). Warto zauważyć, że zgodnie z tym proroctwem wygnańcy powracający z Babilonu przyprowadzili ze sobą prócz innych jucznych zwierząt także 245 mułów (Ezd 2:66; Neh 7:68).

Biblia przestrzega ludzi, by nie upodabniali się do bezrozumnych zwierząt, takich jak koń czy