wiodło (Jer 40:7-9). Synowie Efaja najwyraźniej zostali zamordowani razem z Gedaliaszem przez Ismaela (Jer 41:3).

(„młody [jeleń]”).

1. Drugi wymieniony z imienia syn Midiana; wnuk Abrahama i jego żony Ketury (Rdz 25:2, 4; 1Kn 1:33).

2. Trzeci wspomniany imiennie syn Ezry z plemienia Judy (1Kn 4:1, 17).

3. Jeden z siedmiu mężczyzn, którzy byli głowami połowy plemienia Manassesa i zostali przedstawieni jako ‛dzielni mocarze’. Potomkowie tych mężów nie dochowali wierności Jehowie, toteż pozwolił On królowi Asyrii zabrać ich na wygnanie (1Kn 5:23-26).

Miejsce między Socho a Azeką, gdzie obozowali Filistyni i skąd wychodził Goliat, by szydzić z „szeregów bitewnych Izraela” (1Sm 17:1, 4-10). Efes-Dammim jest najprawdopodobniej tożsame z Pas-Dammim, wspomnianym w 1 Kronik 11:13. Dziś jego położenie jest nieznane.

W starożytności bogaty i ważny ośrodek handlu i kultu religijnego, położony na zach. wybrzeżu Azji Mniejszej, niemal naprzeciw wyspy Samos. Efez wybudowano na stokach i u stóp kilku wzgórz, z których najważniejsze to Pion i Koressos. Port ten leżał przy głównym szlaku handlowym łączącym Rzym ze Wschodem. Ze względu na położenie u ujścia rzeki Kajstros oraz dostęp do dolin rzek Gediz (starożytny Hermos) i Menderes (starożytny Meander) w mieście tym zbiegały się drogi lądowe prowadzące w głąb Azji Mniejszej. Łączyły one Efez z głównymi miastami okręgu Azji.

Na podstawie dzieł Pliniusza Starszego, rzymskiego pisarza z I w., oraz starożytnego geografa greckiego Strabona niektórzy sądzili, że kiedyś zatoka Morza Egejskiego sięgała do samego Efezu, ale linia brzegowa stopniowo cofnęła się, tak że teraz ruiny miasta leżą kilka kilometrów od morza. Jednakże archeolog J. T. Wood na podstawie badań prowadzonych w Efezie wysnuł wniosek, że miasto leżało w starożytności 6,5 km od Morza Egejskiego. Oznaczałoby to, że w czasach Pawła statki dopływały do portu śródlądowego rzeką Kajstros, która była żeglowna dzięki nieustannemu pogłębianiu. W ciągu stuleci zarówno port, jak i ujście rzeki uległy jednak zamuleniu osadami nanoszonymi przez Kajstros.

Świątynia Artemidy. Najwspanialszym budynkiem w mieście była świątynia Artemidy, uważana przez starożytnych za jeden z siedmiu cudów świata. Świątynia istniejąca w I w. n.e., gdy Efez odwiedził apostoł Paweł, była odbudowana według planów wcześniejszej jońskiej budowli, która spłonęła w 356 r. p.n.e., podpalona podobno przez Herostratosa.

Wykopaliska prowadzone w jej miejscu w drugiej połowie XIX w. wykazały, że wzniesiono ją na podwyższeniu o wymiarach ok. 73 na 127 m. Sama świątynia miała ok. 50 m szerokości i 105 m długości. Otaczało ją 100 marmurowych kolumn o wysokości prawie 17 m. Kolumny miały u podstawy średnicę 1,8 m i przynajmniej niektóre z nich były pokryte płaskorzeźbami do wysokości ok. 6 m. Wewnętrzne sanktuarium świątyni miało wymiary 21 na 32 m. Znajdował się w nim kwadratowy ołtarz o boku długości 6 m, a bezpośrednio za ołtarzem prawdopodobnie stał posąg Artemidy.

Odnalezione fragmenty wskazują, że świątynia była ozdobiona rzeźbami i miała żywe kolory. Dach pokrywały duże marmurowe płytki. Podobno marmurowe bloki spojono nie zaprawą murarską, lecz złotem.

Stadion i teatr. Około 1,5 km na pd. zach. od świątyni Artemidy znajdował się stadion odbudowany za panowania Nerona (54-68 n.e.). Był on zapewne areną zmagań sportowców, a być może także walk gladiatorów. Jeśli wypowiedź apostoła Pawła z 1 Koryntian 15:32 o walkach z dzikimi zwierzętami w Efezie należy rozumieć dosłownie, możliwe, że musiał się przed nimi bronić właśnie na tym stadionie.

Niecałe 800 m na pd. od stadionu znajdował się teatr, w którym zebrali się mieszkańcy Efezu podburzeni przez Demetriusza. Teatr ten wybudowano w zagłębieniu wzgórza Pion (Dz 19:23-41). Jego fasada była udekorowana kolumnami i niszami z kunsztownymi rzeźbami. Półkolista widownia miała 66 rzędów marmurowych siedzeń i prawdopodobnie mogła pomieścić ok. 25 000 osób. Teatr miał świetną akustykę. Nawet dziś słowo cicho wypowiedziane na scenie jest słyszalne w górnych rzędach (ILUSTRACJA, t. 2, s. 748).

Sprzed teatru szeroka, wykładana marmurowymi płytami ulica prowadziła prosto do portu. Miała prawie 0,5 km długości i ok. 11 m szerokości. Po obu jej stronach biegły kolumnady o szerokości 4,5 m, za którymi znajdowały się sklepy i inne budynki. Na jednym i drugim końcu ulicy stała monumentalna brama.

Służba Pawła w Efezie. Do Efezu, jednego z ważniejszych miast starożytnego świata, apostoł Paweł przybył razem z Akwilasem i Pryscyllą prawdopodobnie w 52 r. n.e. Od razu udał się do żydowskiej synagogi, by tam głosić. Chociaż upraszano go, aby pozostał dłużej, Paweł opuścił Efez, obiecując, że powróci, jeśli będzie to wolą Jehowy (Dz 18:18-21). Akwilas i Pryscylla zostali w Efezie i spotkali tam Apollosa, Żyda z Aleksandrii w Egipcie, który znał tylko chrzest Janowy, ale oni „dokładniej objaśnili mu drogę Bożą” (Dz 18:24-26).

Gdy Paweł wrócił do Efezu, zapewne przed zimą 52/53 r., znalazł tam kilku mężczyzn, którzy zostali ochrzczeni chrztem Janowym. Po wyjaśnieniu im tej kwestii ponownie ich ochrzczono (Dz 19:1-7). Tym razem Paweł nauczał w synagodze żydowskiej przez trzy miesiące. Kiedy jednak pojawił się sprzeciw, Paweł przeniósł się z uczniami do audytorium szkoły Tyrannusa, gdzie codziennie przemawiał przez dwa lata (Dz 19:8-10). Poza tym dużo też głosił od domu do domu (Dz 20:20, 21).

W wyniku działalności kaznodziejskiej Pawła, której towarzyszyły cudowne uzdrowienia oraz wypędzanie demonów, wielu mieszkańców Efezu uwierzyło. Powszechnie znana stała się nieudana próba wypędzenia demona przez siedmiu synów Scewy, naczelnego kapłana żydowskiego. Ludzie, którzy wcześniej zajmowali się uprawianiem sztuk magicznych, publicznie spalili swe księgi, warte w sumie 50 000 sztuk srebra (jeśli były to denary, miały wartość 37 200 dolarów) (Dz 19:11-20). Efez tak bardzo słynął ze sztuk magicznych, że pisarze greccy i rzymscy używali w odniesieniu do magicznych słów i zaklęć określenia „litery efeskie”.

Ponieważ wielu mieszkańców Efezu porzuciło kult Artemidy, Demetriusz ostrzegł innych rzemieślników zajmujących się obróbką srebra, że głoszenie Pawła zagraża ich zajęciu i kultowi Artemidy. Wzburzeni tym, krzyczeli: „Wielka jest Artemida Efezjan!” W całym mieście doszło do zamieszania, aż w końcu tłum zebrał się na dwie godziny w teatrze, który mógł pomieścić ok. 25 000 osób (Dz 19:23-41).

Po tych wydarzeniach Paweł opuścił Efez. Gdy później był w Milecie, wezwał do siebie starszych ze zboru w Efezie i przypomniał im o swej służbie w okręgu Azji oraz udzielił wskazówek dotyczących ich obowiązków (Dz 20:1, 17-38). Wspomniał wtedy o „trzech latach” spędzonych w Efezie, co najwyraźniej jest liczbą zaokrągloną (Dz 20:31; por. Dz 19:8, 10).

W późniejszym okresie chrześcijanie z Efezu przetrwali wiele prób. Niektórzy z nich utracili jednak miłość, jaką mieli na początku (Obj 2:1-6; zob. ARTEMIDA; DEMETRIUSZ 1; EFEZJAN, LIST DO).

Jedna z ksiąg Chrześcijańskich Pism Greckich, napisana ok. r. 60—61 n.e. przez apostoła Pawła podczas uwięzienia w Rzymie (Ef 1:1; 3:1; 4:1; 6:20). List ten do zboru w Efezie dostarczył Tychik (Ef 6:21, 22), któremu Paweł powierzył też list adresowany do Kolosan (Kol 4:7-9). Ponieważ oba powstały mniej więcej w tym samym czasie, zachodzi między nimi wiele podobieństw. Jak informuje C. S. Lewis, „spośród 155 wersetów z Ef[ezjan] aż 78 w bardziej lub mniej zbliżonej formie powtarza się w Kol[osan]” (The International Standard Bible Encyclopaedia, red. J. Orr, 1960, t. II, s. 959). W Kolosach i w Efezie niewątpliwie panowała podobna sytuacja, więc Paweł uznał za słuszne, by udzielić analogicznych rad.

Dlaczego stosowny dla chrześcijan w Efezie. Jeden z papirusów Chestera Beatty’ego (P⁴⁶), a także Kodeks watykański oraz Kodeks synajski pomijają w 1 wersecie 1 rozdziału tej księgi wyrażenie „w Efezie”. Niemniej występuje ono w innych manuskryptach i we wszystkich starożytnych przekładach. Co więcej, za list adresowany do Efezjan uznawali go pisarze wczesnochrześcijańscy. Niektórzy