i dobrobytu Syjonu zapowiedział, że cyprysem oraz jesionem i drzewem jałowcowym upiększy miejsce swego sanktuarium (Iz 60:13).

Występujące w Ezechiela 27:6 wyrażenie „drewno cyprysowe” pokrywa się z targumami. Jednakże jego hebrajski odpowiednik brzmi bat-ʼaszurím i znaczy „córka Aszurytów”. Wielu biblistów jest zdania, że te dwa hebrajskie wyrazy należy czytać jako jedno słowo bitʼaszszurím, czyli „drewno cyprysowe”.

Starożytna stolica krainy Cyrenajka na pn. wybrzeżu Afryki, mniej więcej naprzeciw Krety. Leżała jakieś 16 km od Morza Śródziemnego na płaskowyżu o wysokości 550 m n.p.m. Dziś pozostały z niej tylko opustoszałe ruiny niedaleko miasta Szahhat (wcześniej Cirene) w Libii.

Cyrenę najwyraźniej założyli Grecy w VII w. p.n.e.; uznawano ją za jedną z najważniejszych kolonii greckich. Około 96 r. p.n.e. dostała się pod władzę Rzymu, a w 67 r. p.n.e. Cerenajkę połączono w jedną prowincję z Kretą.

„Rodowitym Cyrenejczykiem” był Szymon z Cyreny (mógł być zhellenizowanym Żydem), którego zmuszono do pomocy w niesieniu pala męki Jezusa (Mt 27:32; Mk 15:21; Łk 23:26). Być może urodził się w Cyrenie, a później zamieszkał w Palestynie. Na podstawie wzmianki z Dziejów 6:9 o „Cyrenejczykach”, którzy toczyli spór ze Szczepanem, niektórzy uczeni wyciągają wniosek, iż w Palestynie przebywało na stałe tak dużo Żydów z Cyreny, że mieli w Jerozolimie własną synagogę.

Z drugiej strony Szymon, „rodowity Cyrenejczyk”, mógł należeć do wielu cudzoziemców, którzy przybyli do Jerozolimy w okresie Paschy. Podobnie 51 dni później, na żydowskim święcie Pięćdziesiątnicy, była obecna spora liczba „ludzi bogobojnych, z każdego narodu”, m.in. z różnych „stron Libii, leżącej koło Cyreny” (Dz 2:5, 10, 41). Niektórzy z nich zapewne znaleźli się wśród „około trzech tysięcy dusz” ochrzczonych po wylaniu ducha świętego na uczniów i przemówieniu Piotra. Mogli potem zanieść chrześcijańskie orędzie w swe rodzinne strony.

Chrystianizm. Kilka lat później — po przejściu Korneliusza na chrystianizm — mężczyźni z Cyreny brali udział w udostępnianiu „dobrej nowiny o Panu Jezusie” w Antiochii Syryjskiej ludziom określanym słowem Hellenistás (w większości gr. tekstów Dz 11:20). Ponieważ w Dziejach 6:1 to samo greckie słowo przetłumaczono na „Żydzi mówiący po grecku” (NŚ), niektórzy uważają, że w Antiochii Syryjskiej również głoszono obrzezanym Żydom lub prozelitom mówiącym po grecku. Jednak greckojęzycznym Żydom i prozelitom głoszono już od dnia Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e., natomiast nawrócenie się dużej liczby wspomnianych ludzi w Antiochii najwyraźniej było czymś nowym i niezwykłym, gdyż skierowano tam Barnabasa, by zbadał tę sprawę i udzielił braciom zachęt (Dz 11:22, 23). Na to, że chodziło o nową formę ewangelizacji, wskazuje również okoliczność, iż głoszenie Cyrenejczyków i ich współpracowników przeciwstawiono działalności innych, którzy dotarli do Antiochii i głosili „samym Żydom” (Dz 11:19, 20). W związku z tym, a także dlatego, że sporo wiarogodnych starożytnych rękopisów greckich używa w tym miejscu słowa Héllenas („Grecy”, zob. Dz 16:3), a nie Hellenistás, w większości współczesnych przekładów osoby nawrócone przez Cyrenejczyków określono słowem „Grecy” (Br, BT, Bw, BWP, Db, KUL, PE), choć niekiedy nazwano ich „poganami” (Kow, Wp), co wskazuje, że nie byli wyznawcami judaizmu. Niektórzy uczeni uważają jednak, że mogło chodzić zarówno o Żydów, jak i o pogan znających język grecki, i dlatego używają określenia „ludzie mówiący po grecku” (NŚ). W okresie gdy Paweł rozpoczynał swą pierwszą podróż misjonarską ok. 47 r. n.e., wśród proroków i nauczycieli zboru w Antiochii wymieniono „Lucjusza z Cyreny” (Dz 11:20; 13:1).

Przyrząd używany przez stolarza lub innego rzemieślnika do nakreślenia na drewnie albo innym materiale koła bądź łuku. Jedyna biblijna wzmianka o cyrklu znajduje się w Izajasza 44:13. Powiedziano tam, że rzeźbiarz, który wykonuje bożka, używa sznura mierniczego, czerwonej kredy i dłuta do drewna. „Kreśli je cyrklem [zapewne po to, by ustalić właściwe proporcje], i w końcu czyni z niego podobiznę mężczyzny, niby piękność ludzką, aby przebywała w domu”. Hebrajski odpowiednik słowa „cyrkiel”, mechugáh, jest spokrewniony z wyrazem chug (okrąg) (Prz 8:27; Iz 40:22).

Twórca imperium perskiego i zdobywca Babilonu, nazywany Cyrusem Wielkim dla odróżnienia od jego dziadka Cyrusa I.

Tak zwany Cylinder Cyrusa, dokument klinowy sporządzony po podbiciu mocarstwa babilońskiego, wkłada w jego usta słowa: „Ja jestem Cyrus, król świata, wielki król, król prawowity, król Babilonu, król Sumeru i Akadu, król czterech krańców (ziemi), syn Kambyzesa (Ka-am-bu-zi-ia), wielkiego króla, króla Anszanu, wnuk Cyrusa [I] (...) potomek Teispesa (...) z rodu (który) zawsze królował” (Ancient Near Eastern Texts, red. J. Pritchard, 1974, s. 316). Ukazano tu więc Cyrusa jako członka dynastii królów Anszanu. Położenie tego miasta (lub obszaru) nie jest dokładnie znane — niektórzy lokalizują je w górach na pn. od Elamu, choć na ogół uważa się, że leżało na wsch. od niego. Wspomnianą dynastię nazywa się achemenidzką od Achemenesa, ojca Teispesa.

Wiadomości o początkowym okresie panowania Cyrusa II są niezbyt pewne, gdyż opierają się głównie na mocno ubarwionych relacjach Herodota (historyka greckiego z V w. p.n.e.) oraz Ksenofonta (innego pisarza greckiego, żyjącego pół wieku później). Obaj jednak podają, że Cyrus był synem perskiego władcy Kambyzesa i jego żony Mandane, córki króla Medów Astyagesa (Herodot, Dzieje, I, 107, 108; Ksenofont, Cyropedia, I, ii, 1). Tymczasem Ktezjasz, inny historyk grecki z tego samego okresu, w ogóle zaprzecza temu, jakoby w Cyrusie płynęła krew Medów. Jego zdaniem był on zięciem Astyagesa, gdyż poślubił jego córkę Amytis.

Cyrus odziedziczył po swym ojcu Kambyzesie I tron Anszanu, który podlegał wtedy zwierzchnictwu medyjskiego króla Astyagesa. Według Diodora Sycylijczyka (I w. p.n.e.) początek panowania Cyrusa przypadł na pierwszy rok 55 olimpiady, czyli na 560/559 r. p.n.e. Herodot donosi, że Cyrus zbuntował się przeciwko panowaniu Medów, a ponieważ wojsko Astyagesa przeszło na jego stronę, odniósł łatwe zwycięstwo i opanował medyjską stolicę Ekbatanę. Jak podaje Kronika Nabonida, król Isztumegu (Astyages) „zwołał swe wojska i ruszył przeciwko Cyrusowi, władcy Anszanu, by go pojmać... Armia zbuntowała się przeciw Isztumegu i uwięziła go. Zakutego w łańcuchy wydała go Cyrusowi” (G. Roux, Mezopotamia, tłum. B. Kowalska, J. Kozłowska, Warszawa 1998, s. 313). Cyrus zdołał pozyskać lojalność Medów, którzy odtąd wraz z Persami wspólnie walczyli pod jego przywództwem. W kolejnych latach podporządkował sobie zach. część państwa medyjskiego, docierając aż do rzeki Halys w Azji Mniejszej, gdzie przebiegała wsch. granica królestwa Lidii.

Następnie Cyrus pokonał Krezusa, bogatego króla Lidii, i zdobył Sardes. Potem podbił miasta jońskie i włączył do imperium perskiego całą Azję Mniejszą. W ten sposób w ciągu kilku lat stał się głównym rywalem Babilonu, rządzonego przez króla Nabonida.

Podbój Babilonu. Odtąd Cyrus szykował się do starcia z potężnym Babilonem i zwłaszcza od tego momentu zaczął uczestniczyć w urzeczywistnianiu pewnych proroctw biblijnych. W spisanym pod wpływem natchnienia proroctwie Izajasza, dotyczącym odbudowy Jerozolimy i jej świątyni, ten władca perski został wymieniony z imienia jako człowiek wyznaczony przez Jehowę Boga do pokonania Babilonu i wyswobodzenia Żydów, mających przebywać tam na wygnaniu (Iz 44:26 do 45:7). Chociaż owo proroctwo spisano przeszło półtora wieku przed objęciem władzy przez Cyrusa, a Juda została spustoszona, chyba jeszcze zanim się urodził, to Jehowa oznajmił, że powoła go na „pasterza”, który weźmie w obronę naród żydowski (Iz 44:28; por. Rz 4:17). Właśnie ze względu na swe zadanie, zlecone z takim wyprzedzeniem, Cyrus został nazwany „pomazańcem” Jehowy (jedna z form hebr. maszíach: „mesjasz” oraz gr. christòs: „chrystus”) (Iz 45:1). Okoliczność, iż Bóg z takim wyprzedzeniem ‛zawołał go po imieniu’ (Iz 45:4), nie oznacza, że nadał Cyrusowi jego imię przy urodzeniu, ale że z góry wiedział o pojawieniu się kogoś takiego i że nie zamierzał wybierać jakiejś anonimowej postaci, lecz człowieka o tym właśnie imieniu.

W ten sposób bez wiedzy samego Cyrusa, który prawdopodobnie był wyznawcą zaratusztrianizmu, Jehowa Bóg symbolicznie ‛ujął jego prawicę’ — poprowadził go i umocnił, przepasał i przygotował oraz wyrównał przed nim drogę, by zgodnie z zamierzeniem Bożym podbił Babilon (Iz 45:1, 2, 5). Bóg Wszechmocny, „który od początku oznajmia zakończenie i od dawna — to, czego jeszcze nie uczyniono”, tak pokierował biegiem spraw ludzkich, żeby w pełni urzeczywistniły się Jego zamysły. Wezwał Cyrusa „ze wschodu słońca”, z Persji (leżącej na wsch. od Babilonu), gdzie wznoszono Pasargady, jego ulubioną stolicę, a ten niczym „drapieżny ptak” błyskawicznie runął na Babilon (Iz 46:10, 11). Warto zaznaczyć, że według The Encyclopædia Britannica (1910, t. X, s. 454) „Persowie nosili orła przymocowanego do końca włóczni, a słońce, będące ich bóstwem, także bywało wyobrażone na ich godłach, których (...) z największą gorliwością strzegli najdzielniejsi wojownicy”.

Jak Cyrus odwrócił bieg Eufratu?

Proroctwa biblijne o zdobyciu stolicy Babilonii przez Cyrusa zapowiadały, że jej wody zostaną wysuszone, a bramy nie będą zamknięte, że wrogowie wtargną do niej niespodziewanie, obrońcy zaś nie będą stawiać oporu (Iz 44:27; 45:1, 2; Jer 50:35-38; 51:30-32). Jak wynika z opisu Herodota, Babilon otaczała szeroka i głęboka fosa. Miasto dzielił na dwie części Eufrat, nad którego brzegami wzniesiono mury wewnętrzne, wyposażone w liczne spiżowe (miedziane) bramy. Kiedy Cyrus obległ miasto — podaje Herodot (Dzieje, I, 191, 192) — „wprowadził rzekę kanałem do jeziora [sztucznego zbiornika zbudowanego podobno jeszcze przez królową Nitokris], które właściwie było bagnem, i sprawił przez to, że stare łożysko rzeki, której woda opadła, stało się możliwe do przejścia. Gdy to nastąpiło i rzeka na tyle opadła, że mniej więcej do połowy biodra mężczyźnie sięgała, Persowie, których w tymże celu ustawiono przy łożysku Eufratu, wdarli się z tej strony do Babilonu. Gdyby Babilończycy byli wprzód się dowiedzieli o zarządzeniu Cyrusa lub je zauważyli, byliby spokojnie przeczekali, aż Persowie wejdą do miasta, a potem haniebnie ich wytępili. Wystarczyłoby im bowiem zamknąć wszystkie furtki, które wiodły do rzeki, a samym wejść na wały, poprowadzone wzdłuż brzegów rzeki — żeby Persów schwytać niby do klatki. Atoli Persowie zaszli ich całkiem niespodziewanie. Z powodu wielkości miasta, jak donoszą tamtejsi mieszkańcy, najdalsze jego części były już w ręku wroga, a Babilończycy mieszkający w środku nic jeszcze o tym nie wiedzieli, lecz (ponieważ właśnie obchodzono u nich święto) tańczyli w tym czasie i zabawiali się, aż wreszcie, i to nazbyt dokładnie, o tym się dowiedzieli [por. Dn 5:1-4, 30; Jer 50:24; 51:31, 32]. I tak Babilon wtedy po raz pierwszy zdobyto”.

Ksenofont podaje nieco inne szczegóły, ale w jego relacji znajdujemy te same podstawowe elementy, co u Herodota. Opisuje, jak Cyrus uznał prawie za niemożliwe zdobycie szturmem potężnych murów Babilonu, jak przystąpił do oblężenia, skierował wody Eufratu do wykopów i gdy w mieście świętowano, wysłał swe wojska korytem rzeki pod mury miejskie. Oddziały dowodzone przez Gobriasa i Gadatasa zaskoczyły straże i wdarły się wprost przez bramy do pałacu. W ciągu jednej nocy „miasto zostało zdobyte, a król uśmiercony”, o świcie zaś poddały się babilońskie załogi rozmaitych warowni (Cyropedia, VII, v, 33; por. Jer 51:30).

Zwycięstwo Cyrusa opisał też babiloński kapłan Berossos (III w. p.n.e.), którego relację w następujący sposób przytoczył historyk żydowski Józef Flawiusz: „W siedemnastym roku jego [Nabonida] panowania nadciągnął z Persji Cyrus z ogromnym wojskiem, podbił całą pozostałą część królestwa i ruszył na Babilonię. Na wieść o jego najeździe Nabonnedos [Nabonid] wyszedł z wojskiem na jego spotkanie i wystąpiwszy w otwartym boju poniósł klęskę w walce, po czym zbiegł z garstką towarzyszy i zamknął się w mieście Borsippa [siostrzanym wobec Babilonu]. Cyrus zaś zajął Babilon, kazał zrównać z ziemią zewnętrzne mury miasta, ponieważ wydało mu się ono zbyt potężne i trudne do zdobycia, następnie podążył do Borsippy, aby oblegać Nabonnedosa. A gdy ten poddał się naprzód, nie czekając aż dojdzie do oblężenia, Cyrus obszedł się z nim łaskawie i kazał mu opuścić Babilonię, wyznaczając mu Karmanię jako miejsce zamieszkania. W kraju tym zatem Nabonnedos spędził resztę dni i tam dokonał żywota” (Przeciw Apionowi, I, 20 [150-153]). Relacja ta różni się od innych głównie informacjami o poczynaniach Nabonida i o tym, jak potraktował go Cyrus. Zgadza się jednak ze sprawozdaniem biblijnym, według którego królem uśmierconym w noc upadku Babilonu nie był Nabonid, ale Belszaccar (zob. BELSZACCAR).

Tabliczki klinowe znalezione przez archeologów wprawdzie nie wyszczególniają, jak właściwie Cyrus zdobył Babilon, ale potwierdzają, że stało się to nagle. Według Kroniki Nabonida w ostatnim — jak się okazało — roku panowania tego króla (539 p.n.e.), w miesiącu Tiszri (wrzesień/październik), Cyrus zaatakował i pokonał siły babilońskie pod Opisem. Dalej czytamy: „14 dnia bez bitwy zdobyto Sippar. Nabonid uciekł. Dnia 16 Gobrias (Ugbaru), namiestnik Gutium, wraz z wojskami Cyrusa dostali się bez bitwy do Babilonu. Następnie pojmano Nabonida w Babilonie, gdy (tam) wrócił. (...) W miesiącu Arahszamnu [Marcheszwan, październik/listopad], dnia 3, Cyrus wkroczył do Babilonu” (Ancient Near Eastern Texts, s. 306). Dokument ten pozwala ustalić, że Babilon upadł dnia 16 Tiszri 539 r. p.n.e., a Cyrus wkroczył do miasta 3 Marcheszwan, czyli 17 dni później.

Władzę nad światem przejmują Ariowie. Zwycięstwem tym Cyrus położył kres semickiemu panowaniu w Mezopotamii i na Bliskim Wschodzie, gdyż utworzył pierwszą potęgę światową, w której rządy sprawowali Ariowie. Dokument klinowy zwany Cylindrem Cyrusa, zdaniem historyków opracowany z myślą o ogłoszeniu jego treści w Babilonii i mający zdecydowanie religijny charakter, przypisuje w imieniu Cyrusa zasługę zwycięstwa Mardukowi, naczelnemu bóstwu Babilonu; czytamy: „[Marduk] przeszukiwał i przeglądał wszystkie kraje, wypatrując prawego władcy, który chętnie by go poprowadził (...) (w dorocznej procesji). (Wtedy) wymówił imię Cyrusa (Ku-ra-as), króla Anszanu, obwieścił go (dosł. wypowiedział [jego] imię) władcą całego świata. (...) Marduk, wielki pan, obrońca swego ludu/swych czcicieli, z upodobaniem dostrzegł jego (tj. Cyrusa) dobre czyny i jego prawy umysł (dosł. serce) (i dlatego) polecił mu wyruszyć przeciw swemu miastu Babilonowi (Ká.dingir.ra). Wyprawił go w drogę do Babilonu (DIN.TIR^ki), idąc przy jego boku jak prawdziwy przyjaciel. Jego nieprzebrane wojska — ich liczby, jak liczby wód rzeki, nie da się ustalić — ciągnęły za nim ze schowaną bronią. Bez bitwy dał mu wkroczyć do swego grodu Babilonu (Su.an.na), oszczędzając Babilonowi (Ká.dingir.ra^ki) wszelkiego nieszczęścia” (Ancient Near Eastern Texts, s. 315).

Dlaczego Cylinder Cyrusa wyjaśnia upadek Babilonu inaczej niż Biblia?

Wbrew tej pogańskiej interpretacji wydarzeń Biblia ukazuje, że gdy Cyrus wydał obwieszczenie zezwalające wygnanym Żydom na powrót do Jerozolimy i odbudowanie tamtejszej świątyni, otwarcie przyznał: „Wszystkie królestwa ziemi dał mi Jehowa, Bóg niebios, i to on mi polecił, abym mu zbudował dom w Jerozolimie, która jest w Judzie” (Ezd 1:1, 2). Oczywiście nie oznacza to, iż Cyrus przyjął religię Żydów, ale po prostu pokazuje, że wiedział, co Biblia mówiła o jego zwycięstwie. Zważywszy na wysoką pozycję Daniela w strukturze administracyjnej zarówno przed upadkiem Babilonu, jak i potem (Dn 5:29; 6:1-3, 28), trudno sobie wyobrazić, żeby Cyrus nie został poinformowany o przepowiedniach ogłoszonych i spisanych przez proroków Jehowy, łącznie z proroctwem Izajasza, zawierającym nawet jego imię. W zredagowaniu cytowanego powyżej dokumentu klinowego znanego jako Cylinder Cyrusa, jak się powszechnie przyjmuje, uczestniczył nie tylko król, lecz także osoby z jego otoczenia. W książce Biblical Archaeology (1962, s. 203) prof. G. E. Wright ocenia, iż ‛dokument ten został przygotowany przez króla lub kancelarię’ (por. Dn 6:6-9, gdzie opisano podobną sytuację z czasów Dariusza). A dr Emil G. Kraeling nazywa Cylinder Cyrusa „dziełem propagandowym, skompilowanym przez kapłanów babilońskich” (Rand McNally Bible Atlas, 1966, s. 328). Istotnie, mógł on powstać pod wpływem duchowieństwa babilońskiego (Ancient Near Eastern Texts, s. 315, przyp. 1), które chciało jakoś wyjaśnić, dlaczego Marduk (znany też jako Bel) oraz inni bogowie Babilonu w żaden sposób nie potrafili uratować miasta. Posunięto się nawet do przypisania Mardukowi tego, czego dokonał Jehowa (por. Iz 46:1, 2; 47:11-15).

Dekret Cyrusa zezwalający wygnańcom na powrót do ojczyzny. Ogłaszając zarządzenie kończące wygnanie Żydów, Cyrus wypełnił zadanie zlecone mu jako wyznaczonemu przez Jehowę „pomazańcowi” i „pasterzowi” Izraela (2Kn 36:22, 23; Ezd 1:1-4). Dekret ten wydano „w pierwszym roku Cyrusa, króla Persji”, to znaczy w pierwszym roku jego rządów w zdobytym Babilonie. W Daniela 9:1 Biblia mówi o „pierwszym roku Dariusza”, który przypadł zapewne na okres między upadkiem stolicy a „pierwszym rokiem Cyrusa” jako króla Babilonu. Jeżeli tak było, to widocznie pisarz uznał, że „pierwszy rok Cyrusa” rozpoczął się pod koniec 538 r. p.n.e. Jeśli jednak Dariusz był wicekrólem i w związku z tym sprawował w Babilonie rządy równolegle z Cyrusem, wówczas pierwszy oficjalny rok panowania Cyrusa, liczony według zwyczaju babilońskiego, trwałby od miesiąca Nisan r. 538 do tego samego miesiąca r. 537 p.n.e.

Uwzględnienie sprawozdania biblijnego prowadzi do wniosku, że dekret Cyrusa, uwalniający Żydów i zezwalający im na powrót do Jerozolimy, został najprawdopodobniej wydany pod koniec r. 538 lub na początku 537 r. p.n.e. W tej sytuacji wygnańcy żydowscy mieliby dość czasu na to, aby się przygotować do opuszczenia Babilonu, odbyć długą wędrówkę do Judy i Jerozolimy (z Ezd 7:9 wynika, że mogła ona trwać ok. czterech miesięcy) i osiedlić się „w swoich miastach” jeszcze przed „miesiącem siódmym” (Tiszri) 537 r. p.n.e. (Ezd 3:1, 6). W ten sposób zakończył się przepowiedziany proroczo okres 70 lat spustoszenia Judy, który się rozpoczął w tym samym miesiącu Tiszri 607 r. p.n.e. (2Kl 25:22-26; 2Kn 36:20, 21).

Współpraca Cyrusa z Żydami wyraźnie kontrastowała z tym, jak traktowali ich wcześniejsi władcy pogańscy. Cyrus zwrócił drogocenne sprzęty świątynne zabrane do Babilonu przez Nebukadneccara II, pozwolił Żydom sprowadzać drewno cedrowe z Libanu i nakazał pokryć koszty budowy z funduszów dworu królewskiego (Ezd 1:7-11; 3:7; 6:3-5). Jak wynika z Cylindra Cyrusa (ILUSTRACJA, t. 2, s. 332), ów władca perski prowadził na ogół humanitarną i tolerancyjną politykę wobec podbitych ludów. Przytoczono tam jego słowa: „Odesłałem do [pewnych poprzednio wspomnianych] świętych miast leżących po drugiej stronie Tygrysu, do świątyń, które od dawna leżały w ruinie, wizerunki, które tam ongiś były, i ustanowiłem dla nich stałe przybytki. Zgromadziłem również wszystkich ich dawnych mieszkańców i zwróciłem im ich dawne domostwa” (J. A. Thompson, Biblia i archeologia, tłum. A. i K. Komorniccy, Warszawa 1965, s. 131).

Sprawozdanie biblijne donosi nie tylko o królewskim obwieszczeniu przytoczonym w Ezdrasza 1:1-4, ale także o innym dokumencie z czasów Cyrusa, mianowicie o „notatce” przechowywanej w „domu rejestrów” w Ekbatanie na terenie Medii, a odkrytej za panowania Dariusza Persa (Ezd 5:13-17; 6:1-5). Profesor G. E. Wright tak pisze o tym drugim dokumencie: „Jest wyraźnie opatrzony tytułem dikrona, a był to oficjalny termin aramejski określający utrwaloną na piśmie ustną decyzję króla lub innego dostojnika, zobowiązującą do poczynienia kroków administracyjnych. Nie miała ona zostać opublikowana, lecz była przeznaczona wyłącznie dla oczu odpowiedniego urzędnika, po czym trafiała do archiwów państwowych” (Biblical Archaeology, s. 203).

Śmierć i znaczenie prorocze. Cyrus podobno poległ na polu bitwy w 530 r. p.n.e., choć szczegóły tego wydarzenia pozostają niejasne. Najwyraźniej jeszcze przed śmiercią powołał na współwładcę swego syna Kambyzesa II, który później został jedynym dziedzicem tronu perskiego.

Proroctwa z Księgi Objawienia, mówiące o nagłym upadku symbolicznego Babilonu Wielkiego, w wielu ważnych punktach są zgodne z opisem zdobycia przez Cyrusa starożytnego miasta Babilon (por. Obj 16:12; 18:7, 8 z Iz 44:27, 28; 47:8, 9). Jednakże wodzem stojącym na czele potężnych wojsk, opisanym zaraz po relacji o upadku symbolicznego Babilonu, nie jest żaden ziemski władca. To król niebiański, „Słowo Boga”, prawdziwy Pasterz namaszczony przez Jehowę, Chrystus Jezus (Obj 19:1-3, 11-16).

Sztuczny zbiornik, często podziemny i przeznaczony zwykle do przechowywania wody. W odróżnieniu od studni, które kopano, by uzyskać dostęp do naturalnej wody podziemnej, cysterny na ogół służyły do zbierania i przechowywania wody deszczowej lub wypływającej ze źródła. Nie były to zbiorniki otwarte, jak sadzawki; na ogół przykrywano je od góry. Hebrajskie słowo bor, tłumaczone na „cysterna”, czasami oddano jako „dół na wodę”, zwłaszcza gdy kontekst wskazuje, iż akurat był on pusty (Rdz 37:20-29; 2Sm 23:20), „więzienny dół”, gdy był używany w takim celu (Rdz 40:15), lub jako „dół”, gdy występuje w kontekście „Szeolu” (Ps 30:3; Prz 1:12; Eze 31:14, 16).

W Ziemi Obiecanej cysterny odgrywały ważną rolę. Niejednokrotnie stanowiły jedyny sposób na zapewnienie sobie wystarczającej ilości wody, gdyż w tym górzystym kraju nie było wielu studni i źródeł, a te, które istniały, często wysychały pod koniec lata. Sztucznie wykonane cysterny pozwalały na budowanie osiedli nawet na terenach, gdzie brakowało wody, np. w Negebie. Jehowa obiecał swemu ludowi, że po wkroczeniu do Ziemi Obiecanej znajdzie tam gotowe cysterny (Pwt 6:10, 11; Neh 9:25). O królu Uzzjaszu powiedziano, że w całej Judzie „wykuł wiele cystern” (2Kn 26:1, 10). Od północnej Galilei po Negeb istniało dosłownie tysiące cystern, a na niektórych terenach było ich wyjątkowo dużo. Jak się wydaje, każda rodzina pragnęła mieć własną cysternę; było tak nawet wśród Moabitów. Na steli Meszy, pochodzącej z X w. p.n.e., znaleziono następujące słowa tego moabskiego króla: „I nie było żadnej cysterny w obrębie miasta Qarhoh, a więc rzekłem do wszystkich ludzi: ‚Niech każdy z was zrobi sobie cysternę w swoim domu!’” (J. A. Thompson, Biblia i archeologia, tłum. A. i K. Komorniccy, Warszawa 1965, s. 88). Sancherib próbował namówić mieszkańców Jerozolimy do poddania się, obiecując im, że będą mogli pić „każdy wodę z własnej cysterny” (2Kl 18:31; Iz 36:16).

Takie zbiorniki najczęściej wykuwano w skale. Jeśli skała była lita i niepopękana, nie było problemu ze szczelnością. Na znacznej części Palestyny powszechnie występuje jednak porowaty wapień. W wykutych w nim cysternach trzeba było uszczelniać wewnętrzne ściany tynkiem. Cysterny wykopywane w ziemi wykładano od środka cegłami lub kamieniami, a potem tynkowano. Zbiorniki te miały na ogół kształt gruszki — były szerokie u dołu i zwężały się ku górze; czasami górny otwór miał tylko ok. pół metra średnicy. Kiedy na cysterny wykorzystywano naturalne jaskinie lub powiększone pieczary, sklepienie podtrzymywały zachowane skalne kolumny albo budowano w tym celu wewnętrzne łuki, jak np. w niektórych cysternach odkrytych w Negebie. Wodę deszczową do takiego podziemnego zbiornika doprowadzały kanały wykonane na zboczu wzgórza.

W Kaznodziei 12:6 wspomniano o „kole do czerpania wody z cysterny”, ale na ogół wodę wydobywano za pomocą dzbana zawieszonego na sznurze. Takie naczynie czasami ulegało rozbiciu, o czym świadczą fragmenty ceramiki znalezione na dnie większości cystern. Wiele z nich jest też częściowo wypełnionych piaskiem, co w pewnej mierze wynika ze starodawnego zwyczaju wrzucania ziemi do stojącej lub brudnej wody, żeby zanieczyszczenia opadły na dno. Otwór zbiornika przykrywano, co do jakiegoś stopnia chroniło wodę przed zanieczyszczeniem i zabezpieczało przed wpadnięciem do cysterny ludzi lub zwierząt. Gdyby przypadkowo znalazła się w niej padlina, woda nie stawała się ceremonialnie nieczysta, chociaż za nieczystego uważano tego, kto wyciągał padlinę (Wj 21:33; Kpł 11:35, 36). Poza tym przykrycie cysterny pomagało zachować niższą temperaturę wody i zmniejszało straty spowodowane parowaniem (Jer 6:7). Niektóre duże cysterny miały po