uzasadnienia w Prawie Mojżeszowym. Stanowią część dodanych do niego tradycji, które naruszały przykazanie Boże (Mt 15:3, 9). Popchnęły one Żydów do okrutnych praktyk, takich jak te towarzyszące egzekucji przez spalenie: „Człowieka skazanego na spalenie zanurzano po kolana w nawozie, na szyję wkładano mu powróz skręcony z grubej tkaniny owinięty w miękki materiał. Jeden świadek ciągnął go za jeden koniec, a drugi za przeciwny, dopóki nie otworzył ust. Kat zapalał kłak [wg Gemary (52a) był to płynny ołów] i wtykał go do ust, żeby wpadł i podpalił mu wnętrzności” (Sanhedrin 7:2; A. Cohen, Talmud, tłum. R. Gromacka, Warszawa 1995, s. 322).

Ponieważ ludzie od samego początku podlegali prawu — albo prawu Bożemu, albo prawu sumienia wszczepionego przez Stwórcę — więc im bliżej byli czystego wielbienia Boga, tym rozsądniejsze i bardziej humanitarne kary przewidywali w swych przepisach, a im dalej od Niego odchodzili, tym większemu wypaczeniu ulegało ich poczucie sprawiedliwości. Dobrze to widać, gdy z prawami Izraela porówna się prawa innych starożytnych ludów.

Egipt. Na temat kar wymierzanych przez Egipcjan nie wiadomo zbyt wiele. Niewątpliwie stosowali chłostę (Wj 5:14, 16) i więzienie (Rdz 39:20), a skazańców topili w wodzie (Wj 1:22), ścinali i zawieszali ich zwłoki na palu (Rdz 40:19, 22) albo zabijali ich mieczem.

Asyria. W imperium asyryjskim stosowano bardzo surowe kary. Należały do nich: śmierć, okaleczenie (np. odcięcie uszu, nosa, warg, kastracja), nabicie na pal, pozbawienie pochówku, chłosta, grzywna uiszczana w ołowiu lub praca przymusowa na rzecz króla. Mordercę wydawano najbliższemu krewnemu ofiary, a ten mógł go albo zabić, albo przejąć jego mienie. Taka dowolność mogła prowadzić do krwawych waśni rodowych, a prócz tego w Asyrii — inaczej niż w Izraelu — nie przewidziano miast schronienia. Karę za cudzołóstwo pozostawiano mężowi. Mógł zabić żonę, okaleczyć ją, ukarać w dowolny inny sposób albo pozwolić jej odejść. Taką samą karę miał wymierzyć mężczyźnie, który dopuścił się z nią cudzołóstwa. Jeńcom wojennym często wyrywano języki, oślepiano ich, obdzierano żywcem ze skóry, nabijano na pal, palono lub mordowano w jeszcze inny sposób.

Babilon. Kodeks Hammurabiego (który wbrew utartej nazwie nie był kodeksem w dzisiejszym rozumieniu tego słowa) najwyraźniej opiera się na wcześniejszych prawach. Stanowi zbiór wyroków w sprawach precedensowych, spisanych na glinianych tabliczkach i utrwalonych później (być może odmiennym stylem pisma) na steli, którą ustawiono w świątyni Marduka w Babilonie. W innych miastach przypuszczalnie umieszczono jej kopie. Później pewien zdobywca zabrał ową stelę do Suzy, gdzie odkryto ją w r. 1902.

Czy Kodeks Hammurabiego stanowił pierwowzór Prawa Mojżeszowego?

W przeciwieństwie do Prawa Mojżeszowego Kodeks Hammurabiego nie zawierał zasad. Miał raczej ułatwiać sędziom wydawanie wyroków, dlatego zamieszczono w nim precedensy albo ich przykładowe modyfikacje, przydatne w przyszłych sprawach. Nie podano np. kary za morderstwo, ponieważ podobnie jak inne przestępstwa pospolite podlegało ono ustalonej zwyczajowej karze. Hammurabi nie usiłował ująć w swym „kodeksie” wszelkich dziedzin życia. Niemal każde z praw rozpoczął od słów: ‛Jeśli dany człowiek zrobi to i to’. Ponieważ „kodeks” ten przedstawiał konkretne sytuacje, a nie ogólne zasady, więc tylko wyjaśniał, jaki wyrok należy wydać w określonych okolicznościach. Opierał się głównie na już istniejących prawach i jedynie precyzował, jak postąpić w trudnych sprawach typowych dla ówczesnych babilońskich realiów.

Kodeks Hammurabiego w żadnym razie nie jest pierwowzorem Prawa Mojżeszowego. Na przykład jeden z przepisów stanowił, że jeśli źle zbudowany dom się zawali i spowoduje śmierć syna właściciela tego domu, to należy zabić syna murarza. Natomiast w prawie Bożym przekazanym za pośrednictwem Mojżesza powiedziano: „Ojcowie nie mają ponosić śmierci z powodu dzieci, a dzieci nie mają ponosić śmierci z powodu ojców” (Pwt 24:16). Kradzież przedmiotów wartościowych karano śmiercią, podczas gdy Prawo Mojżeszowe przewidywało w takich wypadkach rekompensatę. Według Kodeksu Hammurabiego od złodzieja żądano niekiedy nawet 30-krotnego odszkodowania. Jeżeli nie mógł go zapłacić, miał zginąć. Nebukadneccar kazał niektórych przestępców rozsiekać na kawałki lub spalić — np. trzech młodych Hebrajczyków wrzucono żywcem do straszliwie rozpalonego pieca (Jer 29:22; Dn 2:5; 3:19, 21, 29).

Persja. Za panowania Dariusza Meda prorok Daniel został wrzucony do lwiej jamy, w której potem zginęli razem z synami i żonami jego fałszywi oskarżyciele (Dn 6:24). W późniejszych czasach król perski Artakserkses upoważnił Ezdrasza do wykonania wyroku — „czy to skazującego na śmierć, czy na wygnanie, czy na grzywnę pieniężną, czy na uwięzienie” — na każdym, kto nie zacznie wprowadzać w czyn prawa Boga Ezdrasza lub prawa króla (Ezd 7:26). Aswerus kazał powiesić Hamana na palu o wysokości 50 łokci (22 m). Powiesił też dwóch odźwiernych, którzy knuli spisek na jego życie (Est 7:9, 10; 2:21-23).

Odnaleziono szereg tabliczek z prawami ustanowionymi przez króla Persji Dariusza I. Przewidywały one, że jeśli ktoś zaatakował drugiego człowieka, używając broni, i go zranił bądź zabił, to otrzyma od 5 do 200 uderzeń batem. Czasami przestępców karano przez zawieszenie na palu. Z relacji pisarzy greckich wynika, iż wykroczenia przeciwko państwu, królowi, jego rodzinie czy też mieniu z reguły karano śmiercią, często zadawaną w okrutny sposób. Niewiele wiadomo o karach za przestępstwa pospolite, ale nierzadko polegały one na okaleczeniu rąk lub nóg albo na oślepieniu.

Inne narody zamieszkujące Palestynę i okolice. Nieizraelscy mieszkańcy Ziemi Obiecanej i pobliskich krain wtrącali przestępców do więzienia i trzymali ich w okowach, oślepiali albo w inny sposób okaleczali, jeńców wojennych zabijali mieczem, kobiety brzemienne rozpruwali, a dzieci roztrzaskiwali o ścianę czy kamień (Sdz 1:7; 16:21; 1Sm 11:1, 2; 2Kl 8:12).

Rzym. Do kar stosowanych przez Rzymian należało uśmiercenie mieczem, m.in. ścięcie (Mt 14:10), a także chłosta (do bicza czasami przywiązywano kości, kawałki metalu lub haczyki), powieszenie, strącenie z wysokiej skały, utopienie, rzucenie na pożarcie dzikim zwierzętom na arenie, przymusowy udział w walkach gladiatorów oraz spalenie. Więźniów często zakuwano w dyby (Dz 16:24) albo przykuwano łańcuchem do strażnika (Dz 12:6; 28:20). Szczególne ustawy zwalniały obywateli rzymskich od chłosty — lex Valeria po odwołaniu się do ludu, a lex Porcia nawet bez takiego odwołania.

Grecja. Grecy często stosowali takie same kary jak Rzymianie. Przestępców zrzucano z urwiska bądź wtrącano do głębokiej jaskini, bito na śmierć, topiono, zabijano mieczem lub podawano im truciznę.

Dodatkowe informacje można znaleźć w hasłach opisujących poszczególne przestępstwa i kary.

W Rodzaju 1:6-8 tak opisano drugi „dzień” (czyli okres) stwarzania: „I przemówił Bóg: ‚Niech między wodami powstanie przestworze [hebr. rakíaʽ] i niech się oddzielą wody od wód’. Potem Bóg przystąpił do uczynienia przestworza oraz do oddzielenia wód, które mają być poniżej przestworza, od wód, które mają być ponad przestworzem. I tak się stało. I Bóg zaczął nazywać przestworze Niebem”. Dalsza część tego sprawozdania informuje, że w „przestworzu niebios” pojawiły się źródła światła, a później — stworzenia latające nad ziemią „po obliczu przestworza niebios” (Rdz 1:14, 15, 17, 20).

W Septuagincie hebrajski wyraz rakíaʽ oddano greckim steréoma, co znaczy „fundament; oparcie; rusztowanie”, a w łacińskiej Wulgacie słowem firmamentum, które także zawiera w sobie myśl o stałej i mocnej konstrukcji. W związku z tym szereg polskich przekładów tłumaczy rakíaʽ na „sklepienie” (Bp, BT, Bw). Jednakże w Biblii gdańskiej użyto wyrazu „rozpostarcie”, a w Biblii brzeskiej staropolskiego „rospostrzenie”. Podobnie w licznych przekładach na inne języki nowożytne występują słowa nawiązujące raczej do szerokiej przestrzeni, np. angielskie expanse (Ro, Yg), francuskie étendue (Segond, Ostervald), niemieckie Ausdehnung (Elberfelder Bibel). W Przekładzie Nowego Świata pojawia się słowo „przestworze”.

Niektórzy usiłują wykazać, że starożytni Hebrajczycy wierzyli, iż nad ziemią wznosi się lite sklepienie, do którego przytwierdzone są gwiazdy, a deszcz przedostaje się przez umieszczone w nim śluzy; w pewnych słownikach biblijnych i przekładach Pisma Świętego można nawet znaleźć odpowiednie rysunki. W dziele The International Standard Bible Encyclopaedia (red. J. Orr, 1960, t. I, s. 314) tak napisano na ten temat: „Założenie to w gruncie rzeczy opiera się bardziej na poglądach rozpowszechnionych w średniowiecznej Europie niż na jakichś konkretnych wypowiedziach z ST”.

Wprawdzie rdzeń słowotwórczy rakáʽ, z którego wywodzi się wyraz rakíaʽ, zazwyczaj odnosi się do „wykucia, uklepania” czegoś twardego ręką, nogą lub też jakimś narzędziem (por. Wj 39:3; Eze 6:11), ale w niektórych wypadkach nierozsądne byłoby wykluczanie użycia go w znaczeniu przenośnym. Na przykład w Hioba 37:18 Elihu zapytał, mając na myśli Boga: „Czy możesz z nim wykuć [tarkíaʽ] niebiosa, twarde niczym lane zwierciadło?” Na pewno nie chodzi tu o dosłowne wykuwanie jakiegoś twardego sklepienia niebieskiego. Świadczy o tym okoliczność, że występujący w tym miejscu odpowiednik słowa „niebiosa” jest formą wyrazu (száchak) tłumaczonego również na „warstewka pyłu” lub „obłoki” (Iz 40:15; Ps 18:11), a zatem odnosi się do czegoś, czego nie da się „wykuć”. Wyraźnie więc widać, że pisarz biblijny posłużył się przenośnią — przyrównał niebiosa do metalowego zwierciadła,