wcześniej w tym wykazie. Oznaczałoby to, że ów wykaz obejmuje nie 15, lecz 14 miast — tak jak podano w wersecie 36 (Joz 15:33-36). Ale ponieważ w tego rodzaju spisach nie spotyka się takich wyrażeń, zdaniem niektórych tekst ten powinien raczej brzmieć: „Gedera, czyli Gederotaim”, a nie „Gedera i Gederotaim”.

(„[z; należący do] Gederu”).

Nazwano tak Baal-Chanana (1Kn 27:28), prawdopodobnie dlatego, że pochodził albo z Gederu (Joz 12:13), albo z Gedery (Joz 15:36).

(„kamienny mur”).

1. Syn Jejela z miejscowości Gibeon, członek plemienia Beniamina. Jego brat był dziadkiem króla Saula (1Kn 8:29-31; 9:35-39).

2. Syn Penuela z plemienia Judy (1Kn 4:4).

3. Syn Jereda z plemienia Judy (1Kn 4:18).

4. Miejscowość w górzystym regionie Judy (Joz 15:48, 58). Jest utożsamiana z Chirbat Dżedur, położonym ok. 12 km na pn. od Hebronu. To do niej może odnosić się też wzmianka o Gedorze z 1 Kronik 4:18. Ponieważ wspomniane w tym samym wersecie Socho i Zanoach występują w innych fragmentach jako nazwy miejscowości, niektórzy uważają to za wskazówkę, że Jered był „ojcem”, tzn. założycielem, miejscowości o nazwie Gedor.

5. Miejscowość wymieniona w związku z pewnymi poczynaniami Symeonitów (1Kn 4:24, 39). Grecka Septuaginta mówi tutaj o „Gerarze” (zob. GERAR).

6. Miejsce na terytorium plemienia Beniamina (1Kn 12:1, 2, 7). Przypuszcza się, że chodzi o dzisiejsze Chirbat al-Gudajra, położone ok. 16 km w kierunku pn.-zach. od Jerozolimy.

(gr. forma hebr. wyrażenia Ge Hinnòm: „Dolina Hinnoma”).

Nazwa występująca 12 razy w Chrześcijańskich Pismach Greckich. Niektórzy tłumacze pozwolili sobie na oddanie jej przez „piekło”, ale w nowszych przekładach często dokonuje się po prostu transkrypcji greckiego wyrazu géenna (Mt 5:22, NŚ, NTint, PE, Pop; zob. też przyp. w Bp i KUL).

Głęboka i wąska Dolina Hinnoma, później znana pod swoją grecką nazwą, to dzisiejsza Wadi ar-Rababi (Ge Ben Hinnom), która ciągnie się na pd. i pd. zach. od starożytnej Jerozolimy (Joz 15:8; 18:16; Jer 19:2, 6; zob. HINNOMA, DOLINA). Królowie judzcy Achaz i Manasses uprawiali w niej bałwochwalczy kult, obejmujący składanie w ogniu ofiar ludzkich dla Baala (2Kn 28:1, 3; 33:1, 6; Jer 7:31, 32; 32:35). Później wierny król Jozjasz postanowił na zawsze położyć kres tym praktykom i kazał zbezcześcić to gniazdo bałwochwalstwa, zwłaszcza część zwaną Tofet (2Kl 23:10).

Nie symbolizuje wiecznych mąk. Jezus Chrystus skojarzył Gehennę z ogniem (Mt 5:22; 18:9; Mk 9:47, 48) i podobnie uczynił Jakub, jedyny poza Mateuszem, Markiem i Łukaszem pisarz biblijny, który się posłużył tym słowem (Jak 3:6). Niektórzy komentatorzy stawiają hipotezę, że takie połączenie Gehenny z ogniem nawiązuje do ofiar ludzkich spalanych w tym miejscu przed panowaniem Jozjasza, i na tej podstawie utrzymują, iż Jezus posłużył się Gehenną jako symbolem wiecznych mąk. Skoro jednak wspomniane praktyki napawały odrazą Jehowę Boga, który oświadczył, iż ‛nie nakazał tej obrzydliwości i nie zrodziło się to w jego sercu’ (Jer 7:31; 32:35), trudno się spodziewać, aby Jego Syn, mówiąc o sądzie Bożym, oparł symboliczne znaczenie Gehenny na tym bałwochwalczym zwyczaju. Warto zauważyć, że w pewnym proroctwie Bóg zarządził, by Dolina Hinnoma posłużyła za miejsce masowego pochówku, a nie dręczenia żywych ofiar (Jer 7:32, 33; 19:2, 6, 7, 10, 11). Dlatego wzmianka z Jeremiasza 31:40 o „nizinie zwłok i tłustego popiołu” na ogół zgodnie jest uznawana za odniesienie do Doliny Hinnoma, a tzw. Brama Popielisk najwyraźniej prowadziła na wsch. kraniec tej doliny, która łączyła się tu z wąwozem potoku Kidron (Neh 3:13, 14).

Tak więc biblijne wypowiedzi na temat Gehenny na ogół pokrywają się z tradycyjnym poglądem (zawartym m.in. w źródłach rabinicznych), według którego Dolina Hinnoma służyła Jerozolimie za miejskie wysypisko śmieci (w Mt 5:30 przekład Phillipsa oddaje słowo géenna jako „sterta śmieci”). Komentator żydowski Dawid Kimchi (1160?-1235?), omawiając Psalm 27:13, podał następujące informacje historyczne dotyczące „Gehinnom”: „Jest to miejsce na terenie przyległym do Jerozolimy, miejsce doprawdy obrzydliwe; wrzucano tam nieczystości i trupy. Zawsze płonął tam ogień, w którym spalały się te śmieci oraz trupie kości. Dlatego wyrok czekający niegodziwców jest w przenośni nazywany Gehinnom”.

Symbol całkowitej zagłady. Nie ulega więc wątpliwości, że Jezus posłużył się Gehenną jako symbolem całkowitej zagłady z wyroku Bożego, zagłady wykluczającej możliwość wskrzeszenia danej duszy (Mt 10:28; Łk 12:4, 5). Uczeni w piśmie i faryzeusze jako klasa zostali uznani za niegodziwców ‛podlegających Gehennie’ (Mt 23:13-15, 33). Aby uniknąć takiej kary, naśladowcy Jezusa mieli się wyzbyć wszystkiego, co mogłoby ich zgorszyć, czyli spowodować upadek duchowy. Mieli symbolicznie ‛odciąć sobie rękę albo stopy’ oraz ‛wyłupać oko’, niejako ‛zadać śmierć’ tym członkom ciała — sprawić, by nie pobudzały ich już do grzechu (Mt 18:9; Mk 9:43-47; Kol 3:5; por. Mt 5:27-30).

Kiedy Jezus opisywał Gehennę jako miejsce, gdzie „czerw nie umiera, a ogień nie jest gaszony” (Mk 9:47, 48), przypuszczalnie nawiązywał do Izajasza 66:24. Te symboliczne słowa nie odnoszą się do męczarni, ale raczej do całkowitego zniszczenia, o czym świadczy okoliczność, iż w proroctwie Izajasza nie ma mowy o żywych osobach, lecz o „zwłokach ludzi, którzy dopuszczali się występków” przeciw Bogu. Dowody przemawiają za tym, że do Doliny Hinnoma wyrzucano śmieci i trupy, a najskuteczniejszym sposobem likwidowania takich nieczystości był ogień, który mógł być podsycany siarką (por. Iz 30:33). Tam, gdzie nie doszedł ogień, roiło się od robactwa, czyli czerwi, które pożerały wszystko, co oszczędził. A zatem słowa Jezusa oznaczały, że wyrok Boży nieodwołalnie doprowadzi do ostatecznej, całkowitej zagłady.

Znaczenie przenośne. Uczeń Jakub nawiązał do Gehenny, gdy wyjaśniał, że nieokiełznany język ‛stanowi świat nieprawości’, ‛plami ciało’, sieje zniszczenie niczym ogień, odbijając się na całym biegu życia. Taki język, ‛pełen śmiercionośnego jadu’, świadczy o złym stanie serca danej osoby i może doprowadzić do tego, że Bóg skaże ją na symboliczną Gehennę (Jak 3:6, 8; por. Mt 12:37; Ps 5:9; 140:3; Rz 3:13).

Gehenna jako symbol jest w Biblii odpowiednikiem „jeziora ognia” z Księgi Objawienia (Obj 20:14, 15; zob. JEZIORO OGNIA).

(hebr. ʼanakáh; semamít).

Niewielka jaszczurka o krępym ciele pokrytym drobnymi łuskami. Ma duże oczy, podobne do oczu kota, oraz stosunkowo szerokie palce. Występuje w ciepłym klimacie i prowadzi nocny tryb życia. Spotyka się ją w lasach, na skałach, drzewach, a czasami w budynkach mieszkalnych. W Palestynie żyje sześć gatunków tych jaszczurek.

W Kapłańskiej 11:29, 30 „gekon” (Hemidactylus turcicus) został wymieniony wśród zwierząt, które Izraelici uznawali za „nieczyste”. W Przysłów 30:28 powiedziano, że wchodząc do pałacu królewskiego, „gekon [hebr. semamít] chwyta swymi kończynami”. W dziele The International Wildlife Encyclopedia (red. M. i R. Burton, 1969, t. 7, ss. 856, 857) o palcach gekona napisano: „Są wyposażone w mnóstwo mikroskopijnych szczecinek, które zaczepiają się o najmniejsze nierówności, nawet te na szkle. Dzięki temu gekon potrafi przylgnąć niemal do każdej powierzchni z wyjątkiem doskonale wypolerowanych. Szczecinki skierowane są do tyłu i w dół, toteż aby je odczepić, gekon musi najpierw unieść do góry czubek palca. Kiedy więc biegnie po suficie albo wspina się na drzewo lub ścianę, przy każdym kroku kurczy i rozkurcza palce z szybkością niedostrzegalną dla ludzkiego oka. Niektóre szczecinki są tak małe, że można je zobaczyć tylko przez mikroskop. Mimo to jeden uzbrojony w nie palec potrafi utrzymać ciężar kilka razy większy od ciężaru ciała gekona”.

(„regiony; okręgi”; od rdzenia oznaczającego: „toczyć; odtoczyć”).

Miejsce wspomniane w związku z granicą terytorium Beniamina (Joz 18:17). Ponieważ Gelilot znajdowało się „przed stokiem Adummim” i podobnie zlokalizowano Gilgal leżące w sąsiedztwie Jerycha (Joz 15:7), niektórzy uczeni sądzą, że była to jedna miejscowość, nosząca dwie nazwy. Zdaniem innych może chodzić o miejsce lub niewielki region niedaleko Talʽat ad-Damm (Maʽale Adummim) w Wadi al-Kelt, biegnącym na pd. zach. od Jerycha (zob. ADUMMIM; GILGAL 1).

(prawdopodobnie: „odstawiony od piersi” [lub „należycie potraktowany”] albo „właściciel wielbłądów”).

Danita, którego syn Ammiel reprezentował swoje plemię wśród zwiadowców posłanych do Kanaanu (Lb 13:12, 16).

(„Jehowa uczynił doskonałym [zupełnym]”).

1. „Syn przepisywacza Szafana”; jeden z książąt za panowania Jehojakima (628-618 p.n.e.). W jadalni Gemariasza na górnym dziedzińcu świątyni Baruch czytał na głos księgę, którą napisał pod dyktando proroka Jeremiasza. Gdy te słowa Jehowy usłyszał Michajasz, syn Gemariasza, przekazał je książętom, ci zaś posłali po Barucha, żeby ich też z nimi zapoznał. Wysłuchawszy treści zwoju, poradzili Baruchowi i Jeremiaszowi się ukryć. Kiedy później czytano go królowi Jehojakimowi, Gemariasz był jednym z książąt, którzy prosili króla, by nie palił zwoju (Jer 36:10-25).

Przed laty znaleziono w Jerozolimie bryłkę gliny przymocowaną niegdyś do jakiegoś dokumentu i zawierającą odcisk pieczęci o treści: „Własność Gemariasza [hebr. Gemarjáhu], syna Szafana”. Uważa się, że pieczęć ta pochodzi z VII w. p.n.e. i być może należała do Gemariasza, o którym mowa w 36 rozdz. Jeremiasza.