sobie realnego odpowiednika tego symbolu: że pewnego dnia prawdziwy Arcykapłan stawi się w samym niebie przed osobą Jehowy! A czy podczas czytania Pism Hebrajskich pojęlibyśmy doniosłe znaczenie relacji o spotkaniu Abrahama z Melchizedekiem albo czy tak wyraźnie zrozumielibyśmy, kogo zobrazował ów król-kapłan? To zaledwie dwa przykłady z wielu „rzeczy realnych”, które sobie uświadamiamy, czytając ten list.

Wiara, jaką tchnie omawiany list — stanowiąca „oczywisty przejaw rzeczy realnych, choć nie widzianych” — pomaga chrześcijanom trzymać się nadziei (Heb 11:1). W czasach, gdy wiele osób opiera się na odwiecznych tradycjach, polega na dobrach materialnych i silnych organizacjach, stawia na wspaniałe rytuały i ceremonie albo zwraca się do mądrości ludzkiej zamiast do Boga, spisany pod natchnieniem List do Hebrajczyków wybitnie przyczynia się do tego, żeby człowiek Boży był „w pełni umiejętny, całkowicie wyposażony do wszelkiego dobrego dzieła” (2Tm 3:16, 17).

Przez kogo, kiedy i gdzie napisany. Powszechnie przyjmuje się, że List do Hebrajczyków napisał apostoł Paweł. Pogląd taki głosili już autorzy wczesnochrześcijańscy. List ten znajduje się wśród dziewięciu listów Pawła na papirusie Chester Beatty 2 (P⁴⁶), powstałym ok. 200 r. n.e., a także został zaliczony do „czternastu listów Pawła apostoła” w kanonie Atanazego z IV w.

Pisarz Listu do Hebrajczyków nie podaje swego imienia. Choć we wszystkich pozostałych listach Paweł przedstawia się z imienia, brak takiej identyfikacji oczywiście nie oznacza, iż nie napisał tego listu. Jego treść mocno przemawia za tym, że pisał go Paweł w Italii, zapewne w Rzymie (Heb 13:24). Właśnie w Rzymie był on po raz pierwszy uwięziony prawdopodobnie w latach 59-61 n.e. Razem z nim przebywał tam Tymoteusz, którego apostoł wspomina w listach do Filipian, Kolosan i Filemona, wysłanych z Rzymu podczas tego uwięzienia (Flp 1:1; 2:19; Kol 1:1, 2; Flm 1). Okoliczności te pasują do wzmianki z Hebrajczyków 13:23, że Tymoteusz został uwolniony z więzów, a pisarz listu pragnie przybyć wkrótce do Jerozolimy.

List powstał przed zburzeniem Jerozolimy w 70 r. n.e., gdyż jak to wynika z przedstawionej w nim argumentacji, wciąż jeszcze istniała tamtejsza świątynia i była w niej pełniona służba. A ze wzmianki Pawła o uwolnieniu Tymoteusza można wyciągnąć wniosek, że ów list został napisany ponad dziewięć lat przed tą klęską, czyli w r. 61, kiedy to najwyraźniej zakończyło się też pierwsze uwięzienie samego Pawła (Heb 13:23).

Zbiór 39 ksiąg natchnionych przez Boga — od Rodzaju do Malachiasza (wg ogólnie dziś przyjętej kolejności) — tworzący większą część Biblii.

Księgi Pism Hebrajskich (w układzie występującym w większości tłumaczeń) można podzielić na trzy grupy: 1) księgi historyczne — od Rodzaju do Estery (17); 2) księgi poetyckie — od Hioba do Pieśni nad Pieśniami (5); 3) księgi prorocze — od Izajasza do Malachiasza (17). Jest to podział dość ogólny, gdyż księgi historyczne zawierają fragmenty poetyckie (Rdz 2:23; 4:23, 24; 9:25-27; Wj 15:1-19, 21; Sdz 5) oraz prorocze (Rdz 3:15; 22:15-18; 2Sm 7:11-16), w księgach poetyckich można znaleźć materiał historyczny (Hi 1:1 do 2:13; 42:7-17) i proroczy (Ps 2:1-9; 110:1-7), a fragmenty ksiąg proroczych mają charakter historyczny i poetycki (Iz 7:1, 2; Jer 37:11 do 39:14; 40:7 do 43:7; Lam 1:1 do 5:22).

Żydzi uznają te same 39 ksiąg, ale niektóre z nich łączą i stosują nieco inny układ, toteż wyliczają tylko 24 lub 22 księgi, a w tradycyjnym kanonie przyjęli następujący podział: Najpierw jest Prawo (hebr. Toráh), czyli Pięcioksiąg (Pentateuch), na który składają się księgi: 1) Rodzaju, 2) Wyjścia, 3) Kapłańska, 4) Liczb oraz 5) Powtórzonego Prawa (zob. PIĘCIOKSIĄG). Kolejna część to Prorocy (hebr. Newiʼím), wśród których wyróżnia się tzw. proroków wcześniejszych: 6) Jozuego, 7) Sędziów, 8) Samuela (jako jedną księgę), 9) Królów (jako jedną księgę) oraz tzw. proroków późniejszych, dzielonych na tzw. proroków większych: 10) Izajasza, 11) Jeremiasza, 12) Ezechiela i 13) dwunastu tzw. proroków mniejszych (jedna księga, złożona z ksiąg Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza i Malachiasza). Część trzecią, Pisma (Hagiografy, hebr. Ketuwím), rozpoczynają 14) Psalmy, potem są księgi 15) Przysłów i 16) Hioba, po których występuje „pięć megillòt”, czyli pięć zwojów, mianowicie: 17) Pieśń nad Pieśniami, 18) Rut, 19) Lamentacje, 20) Kaznodziei oraz 21) Estery, a na koniec księgi: 22) Daniela, 23) Ezdrasza-Nehemiasza (połączone) i 24) Kronik (jako jedna księga). Księga Rut bywa czasami dołączana do Sędziów, a Lamentacje do Jeremiasza, co daje w sumie 22 księgi — tyle, ile jest liter w alfabecie hebrajskim. Współczesne Biblie hebrajskie na ogół nie stosują jednak takiego podziału.

Ponieważ w dawnych czasach poszczególne księgi tworzyły osobne zwoje, nie wszystkie stare katalogi Pism Hebrajskich zachowują powyższy układ. Na przykład w Talmudzie Babilońskim napisano: „Nasi nauczyciele powiadali: Oto porządek Proroków: Księga Jozuego, Sędziów, Samuela, Królów, Jeremiasza, Ezechiela, Izajasza i Dwunastu Proroków Mniejszych” (Bawa batra 14b). Może właśnie dlatego w niektórych rękopisach hebrajskich sporządzonych w Niemczech i we Francji najpierw występuje Księga Jeremiasza, a później Izajasza.

Pisarze. Pisma Hebrajskie zostały spisane i zestawione wyłącznie przez Żydów, członków narodu, któremu „powierzono święte oświadczenia Boże” (Rz 3:1, 2). Większą część tych przedchrześcijańskich Pism sporządzono w języku hebrajskim, poza kilkoma fragmentami aramejskimi: Rodzaju 31:47; Ezdrasza 4:8 do 6:18 i 7:12-26; Jeremiasza 10:11 oraz Daniela 2:4b do 7:28. Prócz tego słowa aramejskie można znaleźć w Księdze Hioba, w niektórych psalmach, w Pieśni nad Pieśniami, w księgach Jonasza i Estery oraz w hebrajskiej części Księgi Daniela. Wpływy aramejskie widoczne są też w Księdze Ezechiela.

Pierwsze pięć ksiąg Biblii spisał i zestawił Mojżesz, po którym dzieło to kontynuowało 38 pisarzy i redaktorów, wśród nich Jozue, Samuel, Dawid, Salomon, Izajasz, Jeremiasz, Ezechiel, Daniel, Ezdrasz i Nehemiasz. Żyli na przestrzeni ok. 1100 lat (od XVI do V w. p.n.e.) i należeli do różnych grup społecznych — od pasterza przez przepisywacza, proroka, kapłana po namiestnika i króla.

Niektórzy pisarze biblijni byli naocznymi świadkami lub wręcz uczestnikami opisywanych wydarzeń, np. Mojżesz zrelacjonował swe kontakty z faraonem (Wj 5:1 do 12:32). Starannie studiując materiały źródłowe, gromadzili dane historyczne, potrzebne chociażby do zestawiania list rodowodowych (1Kn 1-9). Jednakże informacje o niebiańskim zgromadzeniu zastępów aniołów, objawienia prorocze itp. wykraczają poza granice ludzkiej wiedzy i mogły zostać opisane tylko dzięki bezpośredniemu natchnieniu przez Boga. Jeżeli dodać do tego doskonałą jedność wszystkich ksiąg — a przecież spisało je wielu ludzi pochodzących z rozmaitych środowisk i żyjących w ciągu wielu wieków — nasuwa się nieodparcie wniosek, że pisarze biblijni rzeczywiście „mówili od Boga, uniesieni duchem świętym” (2Pt 1:21).

Kanon Pism Hebrajskich. Księgi Pism Hebrajskich nie występują w naszych Bibliach w kolejności, w jakiej powstały. Joel, Amos i Jonasz żyli mniej więcej dwa stulecia przed Jeremiaszem, Ezechielem i Danielem. Nie zawsze też nazwy ksiąg wyjawiają, kto był pisarzem. Na przykład Księgę Hioba najprawdopodobniej napisał Mojżesz, a Księgę Rut — Samuel. Informacje o tym, kto i kiedy spisał poszczególne księgi, podano w tabeli „Księgi biblijne w kolejności spisania” pod hasłem BIBLIA. A ich treść, znaczenie, dowody potwierdzające autentyczność oraz inne wiadomości omówiono w hasłach szczegółowych.

Kiedy Jezus Chrystus przebywał na ziemi, kanon Pism Hebrajskich był już ustalony, o czym świadczą wypowiedzi zanotowane w Chrześcijańskich Pismach Greckich. On sam nawiązał np. do podziału na trzy części, gdy wspomniał o „wszystkim, co (...) napisano w Prawie Mojżeszowym i u Proroków, i w Psalmach” (Łk 24:44). A jego uczniowie pisali lub mówili o „publicznym czytaniu Prawa i Proroków”, o „Pismach”, „Prawie Mojżeszowym, jak i Prorokach” oraz o „świętych Pismach” (Dz 13:15; 18:24; 28:23; Rz 1:2; 2Tm 3:15; zob. KANON).

Warto też zauważyć, że w kanonie hebrajskim nie uwzględniono dzieł apokryficznych. Od czasów Ezdrasza i Malachiasza (V w. p.n.e.) był on zamknięty i chroniony przed włączeniem do niego pism wątpliwego pochodzenia (zob. APOKRYFY). Skrupulatnie dbali o to przepisywacze ksiąg biblijnych zwani soferami oraz ich późniejsi następcy — masoreci.

Pierwotnie Pisma Hebrajskie spisano bez samogłosek i znaków przestankowych, nie stosowano też współczesnego podziału na rozdziały i wersety. W drugiej połowie I tysiąclecia n.e. masoreci (będący również niezwykle starannymi kopistami biblijnymi) opracowali system znaków samogłoskowych i akcentowych, które miały być pomocne w czytaniu i wskazywać na poprawną wymowę.

Zachowanie i przekazywanie tekstu. Chociaż żydowscy soferowie („uczeni w piśmie”, czyli kopiści, przepisywacze) pieczołowicie starali się unikać omyłek przy przepisywaniu, to wprowadzili pewne poprawki w miejscach, w których ich zdaniem tekst oryginału zdawał się wykazywać brak szacunku dla Boga lub Jego przedstawicieli. Przeszło 140 razy zastąpili tetragram (spółgłoski odpowiadające imieniu Jehowa) tytułami „Pan Wszechwładny” albo „Bóg” (zob. Dodatek 1B i 2B w NW).

Do naszych czasów nie zachował się żaden oryginalny tekst Pism Hebrajskich, ale istnieje ok. 6000 odpisów ich całości lub części. Papirus Nasha (zawierający krótkie urywki Księgi Powtórzonego Prawa) oraz wiele Zwojów znad Morza Martwego sporządzono jeszcze przed naszą erą. Oprócz kopii hebrajskich powstawało sporo tłumaczeń Pism przedchrześcijańskich bądź ich fragmentów. Pierwszym była grecka Septuaginta, nad którą prace rozpoczęto ok. 280 r. p.n.e. Starożytny przekład Pism Hebrajskich zawierała też łacińska Wulgata, opracowana przez Hieronima. Przekład Nowego Świata oparto na siódmym, ósmym i dziewiątym wydaniu dzieła Biblia Hebraica, opracowanego przez R. Kittela, a stanowiącego drukowaną edycję najwcześniejszego kompletnego manuskryptu Pism Hebrajskich — Kodeksu leningradzkiego (B 19^A).

Krytycy Biblii włożyli sporo wysiłku w próby zdyskredytowania Pism Hebrajskich, ogłaszając je fałszerstwem lub ludowymi opowieściami, nieopartymi na faktach historycznych. Jedną z ich metod jest dzielenie ksiąg biblijnych na fragmenty, które rzekomo wyszły spod różnej ręki — jak gdyby ten sam pisarz nie mógł używać rozmaitych stylów. Zarzuty takie są całkowicie nielogiczne, bo przecież poeci potrafią też pisać prozą i na odwrót. Adwokat sporządzający jakiś dokument prawniczy może za chwilę bez trudu zmienić styl podczas relacjonowania osobistych przeżyć. Bardzo płytko rozumują krytycy, kiedy twierdzą, że fragmenty zawierające imię Jehowa (i dlatego opatrywane symbolem „J”) zostały napisane przez kogoś innego niż te, w których występuje tytuł „Bóg” (hebr. ʼElohím) (oznaczane literą „E”).

Kenneth A. Kitchen z Uniwersytetu Liverpoolskiego następująco obnażył ułomność tego rodzaju twierdzeń: „Na starożytnym Bliskim Wschodzie nieznany jest żaden dokument, który by powstał w wyniku tak skomplikowanej (lub nawet prostszej) redakcji i kompilacji fragmentów tekstu, jaką w wypadku literatury hebrajskiej postuluje hipoteza dokumentów [tzw. teoria źródeł]. I na odwrót, wszelkie próby zastosowania założeń tej teorii do starożytnych utworów bliskowschodnich o znanym pochodzeniu, lecz wykazujących te same cechy literackie, prowadzą do jawnie absurdalnych wniosków” (Ancient Orient and Old Testament, 1968, s. 115).

Znaczenie. Trudno przecenić znaczenie Pism Hebrajskich, gdyż bez zawartych w nich norm prawnych, relacji historycznych oraz proroctw trudno byłoby zrozumieć sporą część Chrześcijańskich Pism Greckich (Łk 24:27, 44). „Wszystko, co niegdyś napisano, napisano dla naszego pouczenia”. „A to wszystko spotkało ich jako przykład i zostało zapisane dla ostrzeżenia nas, na których przyszły końce systemów rzeczy” (Rz 15:4; 1Ko 10:11). Dlatego chrześcijańscy pisarze Biblii wielokrotnie powoływali się na dawniejsze Pisma, kontynuując i rozwijając wiele poruszonych w nich wątków i obietnic. Przekład Nowego Świata zaznacza w Chrześcijańskich Pismach Greckich 320 bezpośrednich cytatów z Pism Hebrajskich. Zestawienie opublikowane przez Westcotta i Horta wylicza ok. 890 dokładnych lub pośrednich przytoczeń.

Bez Pism Hebrajskich nie znalibyśmy wielu szczegółów dotyczących pochodzenia człowieka, przyczyny śmierci, a także obietnicy złożonej w Edenie, iż „potomstwo” niewiasty zmiażdży głowę „węża”. Nie mielibyśmy tak dokładnych informacji m.in. o potopie, o świętości krwi, o przymierzu między Bogiem a Abrahamem, o tym, jak Jehowa walczył za lud, z którym związał się przymierzem, ani o dziejach pierwowzoru teokratycznego królestwa.

Po hebrajsku spisano większą część natchnionych Pism — w sumie 39 ksiąg (wg podziału spotykanego w licznych przekładach), co stanowi ok. trzech czwartych całej Biblii. Fragmenty niektórych tych ksiąg napisano po aramejsku (zob. ARAMEJSKI, JĘZYK).

W samych Pismach Hebrajskich nie ma określenia „język hebrajski”, choć występują tam słowa „Hebrajczyk” i „Hebrajczycy”, odnoszone do poszczególnych osób albo do całego ludu izraelskiego. Spotyka się natomiast wzmianki o mówieniu „po żydowsku” (2Kl 18:26, 28; Neh 13:24) oraz „językiem Kanaanu” (Iz 19:18), którym w owym czasie (VIII w. p.n.e.) był przede wszystkim hebrajski. Z kolei w Chrześcijańskich Pismach Greckich język, którym się posługiwali Żydzi, z reguły jest nazywany „hebrajskim” (zob. HEBRAJCZYK, HEBRAJSKI).

Pochodzenie języka hebrajskiego. Historia świecka nie wyjawia pochodzenia tego języka — podobnie zresztą jak żadnego innego z najstarszych znanych języków, np. sumeryjskiego, akadyjskiego (asyryjsko-babilońskiego), aramejskiego czy egipskiego. Otóż nawet w najdawniejszych znalezionych zapisach owe języki pojawiają się w całkowicie rozwiniętej postaci (zob. MOWA, JĘZYK). Dlatego wyrażane przez uczonych rozmaite poglądy na temat początków i rozwoju hebrajszczyzny — np. że wywodzi się ona z aramejskiego albo z jakiegoś dialektu kananejskiego — pozostają jedynie przypuszczeniem. To samo można powiedzieć o próbach wyjaśnienia, skąd pochodzą liczne słowa napotykane w Pismach Hebrajskich. Uczeni często twierdzą, że wiele takich wyrazów wywodzi się z języka akadyjskiego lub aramejskiego. Jednakże dr Edward Horowitz zauważył: „W dziedzinie etymologii [studiów nad pochodzeniem wyrazów] istnieją ogromne różnice zdań między uczonymi, nawet tymi o najwyższych kwalifikacjach”. Następnie dla przykładu przytacza objaśnienia etymologiczne do pewnych słów hebrajskich, opracowane przez wybitnych