Rękopisy Pism Hebrajskich. W różnych bibliotekach przechowuje się dziś ok. 6000 rękopisów całych Pism Hebrajskich lub ich części. Ogromna większość z nich zawiera tekst masorecki i pochodzi najwcześniej z X w. n.e. Masoreci (działający w drugiej połowie I tysiąclecia n.e.) starali się wiernie przekazać tekst hebrajski i nie wprowadzali do niego żadnych zmian. Chcąc jednak zachować tradycyjną wymowę tekstu spółgłoskowego (niezawierającego samogłosek), opracowali system znaków samogłoskowych i akcentowych. A w uwagach marginesowych, nazywanych masorą, zaznaczali osobliwości językowe i w razie konieczności podawali poprawione brzmienie. Dzisiejsze drukowane wydania Biblii hebrajskiej zawierają właśnie tekst masorecki.

W synagogach żydowskich zastępowano uszkodzone rękopisy Pism Hebrajskich sprawdzonymi kopiami, a egzemplarze podniszczone lub zużyte deponowano w schowku zwanym genizą. Gdy geniza się napełniła, manuskrypty wyjmowano i uroczyście grzebano w ziemi. Niewątpliwie w ten sposób przepadło wiele starożytnych rękopisów. Ale genizy w synagodze w Starym Kairze nie opróżniono — chyba dlatego, że została zamurowana i na setki lat zapomniana. Odkryto ją podczas remontu w r. 1890, po czym znalezione w niej odpisy Pism Hebrajskich (jedne stosunkowo kompletne, inne fragmentaryczne — niektóre prawdopodobnie z VI w. n.e.) trafiły do różnych bibliotek.

Wśród najstarszych zachowanych fragmentów Biblii można wymienić papirus Nasha, odnaleziony w Egipcie, a obecnie przechowywany w Cambridge. Pochodzi z II lub I w. p.n.e. i najwyraźniej należał do jakiegoś zbioru pouczeń; składa się z czterech fragmentów zawierających jedynie 24 linie przedmasoreckiego tekstu Dziesięciorga Przykazań oraz kilku wersetów z 5 i 6 rozdz. Powtórzonego Prawa.

W r. 1947 i w latach następnych wiele zwojów biblijnych i pozabiblijnych odnaleziono w różnych miejscach na zach. od Morza Martwego — ogólnie nazywa się je Zwojami znad Morza Martwego. Najważniejsze są rękopisy odkryte w kilkunastu grotach w Wadi Kumran (Nachal Kumeran) i okolicy. Znane są jako teksty z Kumran i zapewne należały kiedyś do żydowskiej wspólnoty religijnej zamieszkującej pobliski Chirbat Kumran (Chorbat Kumeran). Pierwszego odkrycia dokonał pewien beduin w grocie leżącej jakieś 15 km na pd. od Jerycha, gdzie znalazł gliniane dzbany ze starymi rękopisami. Jednym z nich był słynny dziś Zwój Izajasza (1QIs⁠^a) — dobrze zachowany zwój skórzany, zawierający całą Księgę Izajasza (z nielicznymi lukami) (ILUSTRACJA, t. 1, s. 322). Spisany został przedmasoreckim pismem hebrajskim, a datuje się go na koniec II w. p.n.e. Jest zatem ok. 1000 lat wcześniejszy od najstarszego z istniejących rękopisów masoreckich. I chociaż można się w nim dopatrzyć pewnych odchyleń w pisowni i w formie gramatycznej, to pod względem doktrynalnym nie różni się od tekstu masoreckiego. W okolicach Kumran znaleziono też fragmenty ponad 170 zwojów z urywkami wszystkich ksiąg Pism Hebrajskich z wyjątkiem Księgi Estery (niektóre księgi występują nawet w kilku odpisach). Ocenia się, że te zwoje i fragmenty zwojów pochodzą z okresu od 250 r. p.n.e. do połowy I w. n.e. i reprezentują parę odmian tekstu hebrajskiego, np. tekst protomasorecki lub tekst, z którego dokonano greckiego tłumaczenia zwanego Septuagintą. Badania nad tymi znaleziskami wciąż trwają.

Jednym z najważniejszych hebrajskich rękopisów welinowych jest Kodeks proroków z synagogi karaimskiej w Kairze. Opatrzony został masorą oraz znakami samogłoskowymi, a kolofon (notatka końcowa) wskazuje, że sporządził go ok. 895 r. n.e. słynny masoreta Mosze ben Aszer z Tyberiady. Inny ważny manuskrypt to Petersburski kodeks proroków (z 916 r.). Całe Pisma Hebrajskie zawierał aż do niedawna Kodeks z Aleppo, przechowywany kiedyś w synagodze sefardyjskiej w tym syryjskim mieście, a obecnie znajdujący się w Izraelu. Jego pierwotny tekst spółgłoskowy został ok. r. 930 poprawiony, opatrzony znakami samogłoskowymi oraz masorą przez Aarona ben Aszera, syna Moszego ben Aszera. Najstarszym datowanym rękopisem całych Pism Hebrajskich jest Kodeks leningradzki (B 19^A) ze zbiorów Biblioteki Publicznej w Petersburgu. Sporządzono go w r. 1008 „z ksiąg poprawionych, przygotowanych i opatrzonych komentarzem przez Aarona ben Moszego ben Aszera, nauczyciela”. Innym godnym uwagi rękopisem hebrajskim jest kodeks Pięcioksięgu przechowywany w Bibliotece Brytyjskiej (Codex Oriental 4445), zawierający tekst Rodzaju 39:20 do Powtórzonego Prawa 1:33 (poza Lb 7:46-73 oraz 9:12 do 10:18, których brakuje lub które zostały później dodane); pochodzi przypuszczalnie z X w.

Wiele rękopisów hebrajskiej części Biblii to tłumaczenia na grekę. Szczególnie ważny jest jeden z papirusów należących do kolekcji Fuad (sygn. 266, własność Egipskiego Towarzystwa Papirologicznego), zawierający fragmenty Księgi Rodzaju oraz drugą połowę Księgi Powtórzonego Prawa w przekładzie Septuaginty. Pochodzi z I w. p.n.e.; w różnych miejscach tekstu greckiego zapisano hebrajskim pismem kwadratowym imię Boże. W Manchesterze przechowywany jest papirus Rylands 458, sporządzony w II w. p.n.e., a obejmujący fragmenty Księgi Powtórzonego Prawa, rozdz. od 23 do 28. W innym ważnym rękopisie Septuaginty zachowały się fragmenty ksiąg: Jonasza, Micheasza, Habakuka, Sofoniasza i Zachariasza. Jest to skórzany zwój datowany na koniec I w. n.e.; występuje w nim imię Boże w postaci starohebrajskiego tetragramu.

Rękopisy Pism Greckich. Pisma Chrześcijańskie spisano greką koine. Choć nie znamy dziś żadnych oryginalnych rękopisów (autografów), ocenia się, że istnieje ok. 5000 greckich manuskryptów tej części Biblii (lub jej fragmentów).

Rękopisy papirusowe. Do niezwykle ważnych manuskryptów biblijnych należą kodeksy papirusowe, które odnaleziono w Egipcie ok. 1930 r., a ich zakupienie ogłoszono w r. 1931. Niektóre z tych greckich kodeksów (datowanych na II-IV w. n.e.) obejmują fragmenty ośmiu ksiąg Pism Hebrajskich (Rodzaju, Liczb, Powtórzonego Prawa, Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, Daniela oraz Estery), a trzy zawierają urywki 15 ksiąg Chrześcijańskich Pism Greckich. Większość owych papirusów biblijnych nabył amerykański kolekcjoner rękopisów A. Chester Beatty; obecnie są one przechowywane w Dublinie. Pozostałe zakupił m.in. Uniwersytet Stanu Michigan.

W nomenklaturze międzynarodowej papirusy biblijne przyjęło się oznaczać dużą literą „P” oraz odpowiednim numerem. Papirus Chester Beatty 1 (P⁴⁵) składa się z fragmentów 30 kart z kodeksu, który prawdopodobnie miał kiedyś ok. 220 kart. Zawiera urywki czterech Ewangelii oraz Dziejów Apostolskich. Papirus Chester Beatty 3 (P⁴⁷) to fragmentaryczny kodeks Księgi Objawienia, złożony z 10 podniszczonych kart. Oba te papirusy datuje się na III w. n.e. Godny uwagi jest też papirus Chester Beatty 2 (P⁴⁶), spisany ok. r. 200. Obejmuje 86 częściowo uszkodzonych kart z kodeksu mającego niegdyś przypuszczalnie 104 karty i zawiera dziewięć natchnionych listów Pawła: do Rzymian, do Hebrajczyków, 1 i 2 do Koryntian, do Efezjan, do Galatów, do Filipian, do Kolosan i 1 do Tesaloniczan. Warto zauważyć, że w tym wczesnym kodeksie znalazł się List do Hebrajczyków. Często podaje się w wątpliwość, czy napisał go Paweł, ponieważ w tekście nie pojawia się jego imię. Ale skoro list ten umieszczono w P⁴⁶, najwyraźniej złożonym wyłącznie z listów Pawła, nasuwa się wniosek, iż ok. r. 200 chrześcijanie nie tylko uznawali go za natchniony, ale też za pochodzący od tego apostoła. Występowanie we wspomnianym kodeksie Listu do Efezjan także obala twierdzenie, jakoby nie napisał go Paweł.

W Bibliotece Johna Rylandsa w Manchesterze znajduje się mały fragment papirusowy z Ewangelią według Jana (kilka wersetów z rozdz. 18), oznaczony w katalogu jako papirus Rylands 457 i znany pod symbolem międzynarodowym P⁵². Stanowi najstarszy zachowany urywek Chrześcijańskich Pism Greckich, spisany w pierwszej połowie II w., przypuszczalnie ok. r. 125, czyli zaledwie jakieś ćwierć wieku po śmierci Jana. Fakt, iż odpis Ewangelii według Jana najwyraźniej był podówczas w obiegu w Egipcie (gdzie go odnaleziono), świadczy o tym, że dobra nowina według Jana rzeczywiście została spisana w I w. n.e., i to przez samego Jana — a nie przez jakiegoś nieznanego pisarza w drugiej połowie II w., już po śmierci apostoła, jak niegdyś utrzymywali niektórzy krytycy.

Po odkryciu rękopisów należących dziś do kolekcji A. Chestera Beatty’ego najważniejszym uzupełnieniem zbioru papirusów biblijnych były nabytki M. Bodmera, opublikowane w latach 1956-1961. Szczególnie godne uwagi są papirusy: Bodmer II (P⁶⁶) oraz Bodmer XIV-XV (P⁷⁵), spisane ok. r. 200. Papirus Bodmer II zawiera sporą część Ewangelii według Jana, a Bodmer XIV-XV obszerne fragmenty Łukasza i Jana (jego tekst jest bardzo zbliżony do Kodeksu watykańskiego).

Rękopisy welinowe. Odpisy Biblii sporządzone na welinie czasami obejmują zarówno Pisma Hebrajskie, jak i Chrześcijańskie Pisma Greckie, choć w niektórych znajdujemy tylko te ostatnie.

Kodeks Bezy (Codex Cantabrigensis), oznaczony literą „D”, to cenny rękopis z V w. n.e. Nabyto go we Francji w r. 1562, nie wiadomo jednak, gdzie powstał. Składają się nań Ewangelie oraz Dzieje Apostolskie, a oprócz tego tylko kilka innych wersetów. Napisano go uncjałą (majuskułą) — na stronach parzystych zawiera tekst grecki, a na nieparzystych odpowiadający mu tekst łaciński. Przechowywany jest na Uniwersytecie w Cambridge, któremu podarował go w r. 1581 Théodore Beza.

Kodeks Bezy z Clermont (Codex Claromontanus — D²) również zawiera na sąsiednich stronach tekst grecki (po lewej) i łaciński (po prawej). Mieści w sobie kanoniczne listy Pawła, łącznie z Listem do Hebrajczyków, i przypuszczalnie pochodzi z VI w. Podobno został odnaleziony w klasztorze w Clermont we Francji, skąd odkupił go Théodore Beza, a obecnie znajduje się w zbiorach paryskiej Biblioteki Narodowej.

W czasach nam bliższych odkryto inne rękopisy welinowe, np. Kodeks waszyngtoński I (Codex Washingtonianus I, inaczej: Kodeks Freera), zawierający Ewangelie po grecku (w tzw. porządku zachodnim: Mateusza, Jana, Łukasza i Marka). Został zakupiony w r. 1906 w Egipcie, a jest przechowywany w Galerii Sztuki im. Freera wchodzącej w skład Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Oznaczono go symbolem „W” i uważa się, że pochodzi z V w. — poza częścią Ewangelii według Jana, którą chyba ze względu na uszkodzenia wymieniono w VII w. W tych samych zbiorach znajduje się też Kodeks waszyngtoński II (symbol „I”), obejmujący fragmenty kanonicznych listów Pawła, m.in. List do Hebrajczyków. Jak się przypuszcza, rękopis ten powstał w V w.

Greckie rękopisy Pism Hebrajskich i Chrześcijańskich. Najważniejsze i najbardziej kompletne ze znanych rękopisów biblijnych w języku greckim spisano uncjałą na welinie.

Kodeks watykański. Rękopis majuskułowy oznaczony symbolem „B” (Codex Vaticanus), sporządzony w IV w., przypuszczalnie w Aleksandrii; początkowo zawierał całą Biblię po grecku. W późniejszym czasie korektor poprawił litery (zapewne ze względu na wyblaknięcie pisma), pominął jednak przy tym litery i słowa, które wydały mu się niepoprawne. Pierwotnie kodeks ten tworzyło ok. 820 kart, z czego zostało 759. Brakuje większości Księgi Rodzaju, części Psalmów, Hebrajczyków 9:14 do 13:25 oraz całych listów: 1 i 2 do Tymoteusza, Tytusa, Filemona, a także Objawienia. Przechowywany jest w Bibliotece Watykańskiej (nr katalogowy 1209), w której znajdował się już od XV w. Jednakże jej administracja ogromnie utrudniała uczonym dostęp do niego, a fotograficzne faksymile całego kodeksu opublikowano dopiero w latach 1889-1890.

Kodeks synajski. Również ten manuskrypt (Codex Sinaiticus) pochodzi z IV w., choć jest chyba nieco młodszy od Kodeksu watykańskiego. Przydzielono mu symbol א (ʼálef — pierwsza litera alfabetu hebr.); kiedyś najwyraźniej obejmował całą Biblię po grecku, lecz część Pism Hebrajskich zaginęła. Zawiera jednak kompletne Chrześcijańskie Pisma Greckie. Pierwotnie składał się co najmniej z 730 kart, ale dziś mamy do dyspozycji tylko 393 (w całości lub we fragmentach). Został odkryty (część w r. 1844, reszta w 1859) przez biblistę Konstantina von Tischendorfa w klasztorze św. Katarzyny u stóp góry Synaj. Jego 43 karty znajdują się w Lipsku, fragmenty trzech kart w Petersburgu, a 347 kart w Bibliotece Brytyjskiej w Londynie. W r. 1975 w tym samym klasztorze odkryto jeszcze podobno 8—14 kart.

Kodeks aleksandryjski. Grecki rękopis uncjalny oznaczany symbolem „A” (Codex Alexandrinus); zawiera większą część Biblii, łącznie z Objawieniem. Spośród ok. 820 kart oryginału zachowały się 773. Uważa się, że pochodzi z pierwszej połowy V w.; przechowywany jest również w Bibliotece Brytyjskiej (ILUSTRACJA, t. 2, s. 336).

Kodeks Efrema. Jak się na ogół przypuszcza, także ten rękopis (Codex Ephraemi Syri rescriptus, oznaczany symbolem „C”) powstał w V w. Jest palimpsestem — został spisany grecką uncjałą na welinie, ale oryginalny tekst usunięto i na szereg kart naniesiono grecki przekład dzieł Efrema Syryjczyka. Stało się to przypuszczalnie w XII w., gdy welin był materiałem deficytowym. Udało się jednak odczytać pierwotny tekst. Niegdyś Kodeks Efrema zawierał chyba całą Biblię po grecku, lecz pozostało z niej jedynie 209 kart, z czego 145 to Chrześcijańskie Pisma Greckie. Obecnie składa się więc tylko z części Pism Hebrajskich oraz urywków wszystkich ksiąg Chrześcijańskich Pism Greckich, z wyjątkiem listów: 2 do Tesaloniczan i 2 Jana. Znajduje się w zbiorach paryskiej Biblioteki Narodowej.

Wiarogodność tekstu biblijnego. O stopniu wiarogodności tekstu Biblii dobitnie świadczy porównanie jej z utworami klasycznych pisarzy świeckich. Otóż dysponujemy zaledwie nielicznymi rękopisami ich dzieł, przy czym nie ma wśród nich ani jednego oryginału, czyli autografu (pierwopisu). Ale choć są to tylko kopie powstałe setki lat po śmierci autorów, współcześni uczeni uznają je za wystarczające dowody autentyczności danego tekstu.

Tymczasem dostępne rękopisy Biblii hebrajskiej sporządzono niezwykle starannie. Uczony W. H. Green tak się wyraził o tekście Pism Hebrajskich: „Śmiało można powiedzieć, że żadne inne starożytne dzieło nie zostało przekazane z taką dokładnością” (zob. J. P. Free, Archaeology and Bible History, 1964, s. 5). A we wstępie do swego siedmiotomowego dzieła The Chester Beatty Biblical Papyri nieżyjący już znawca tekstu biblijnego Frederic Kenyon oświadczył z przekonaniem: „Pierwsze i najważniejsze, co się nasuwa po ich [papirusów Chestera Beatty’ego] przebadaniu, to krzepiący wniosek, że potwierdzają zasadniczą poprawność istniejących tekstów. Ani w Starym, ani w Nowym Testamencie nie ma rażących czy istotnych różnic. Nic ważnego nie pominięto ani nie dodano, nic też nie rzutuje na ważne fakty lub nauki. Różnice w tekście są mało istotne i dotyczą na przykład użycia dokładnie tych samych słów albo ich kolejności. (...) Największe znaczenie ma jednak okoliczność, że pochodząc z wcześniejszego okresu niż cokolwiek innego, co dotąd było dostępne, potwierdzają rzetelność istniejących tekstów. Pod tym względem są nabytkiem o epokowym znaczeniu” (zeszyt I, Londyn 1933, s. 15).

A o Chrześcijańskich Pismach Greckich Frederic Kenyon powiedział: „Różnica czasu między powstaniem oryginałów a sporządzeniem najstarszych zachowanych do dziś tekstów jest tak niewielka, że w gruncie rzeczy można ją pominąć — i tym samym upada ostatnia podstawa do powątpiewania, czy Pismo Święte rzeczywiście przetrwało do naszych czasów tak, jak zostało spisane. Zarówno autentyczność, jak i ogólną wierność ksiąg Nowego Testamentu można uważać za ostatecznie dowiedzione” (The Bible and Archæology, 1940, ss. 288, 289).

Setki lat temu Jezus Chrystus, „świadek wierny i prawdziwy” (Obj 3:14), wielokrotnie potwierdzał z naciskiem autentyczność Pism Hebrajskich i tak samo czynili jego apostołowie (Łk 24:27, 44; Rz 15:4). O dokładności tekstu tych Pism świadczą też ich starożytne tłumaczenia, które przetrwały do naszych czasów. Również rękopisy i tłumaczenia Chrześcijańskich Pism Greckich niezbicie dowodzą, że i ta część Słowa Bożego została znakomicie zachowana i dokładnie przekazana. Możemy się więc cieszyć, że mamy dziś do dyspozycji autentyczny, całkowicie wiarogodny tekst biblijny. Uważna analiza dostępnych manuskryptów Pisma Świętego wymownie potwierdza, że zostały wiernie i niezmiennie zachowane, i dodaje głębszego znaczenia natchnionemu zapewnieniu: „Zielona trawa uschła, kwiecie zwiędło, lecz słowo naszego Boga będzie trwało po czas niezmierzony” (Iz 40:8; 1Pt 1:24, 25).

(prawdopodobnie skrócona forma imienia Jeribaj: „niech on toczy spór; on prowadzi [naszą] sprawę sądową”).

Beniaminita z Gibei, którego syn Ittaj (Itaj) należał do „trzydziestu” słynnych wojowników Dawida (2Sm 23:24, 29; 1Kn 11:31).

1. Nieokreślone bliżej miejsce na wsch. granicy „ziemi Kanaan” (Lb 34:2, 10, 11).

2. Miejscowość na pn. od Izraela, „w krainie Chamat” (Jer 52:9). Na ogół utożsamia się ją z ruinami w sąsiedztwie dzisiejszej Ribli, na wsch. brzegu rzeki Asi (starożytny Orontes), ok. 60 km na pn. wsch. od Baalbeku, w dolinie między górami Liban i Antyliban. Wszystko przemawia za tym, że w Ribli obozował faraon Necho ok. 629 r. p.n.e., po zwycięstwie nad królem Jozjaszem. Podążał wówczas na pn., by zmierzyć się z Babilończykami, którzy uzyskali już przewagę nad Asyrią. Tron po Jozjaszu objął Jehoachaz, ale po upływie trzech miesięcy Necho zamiast niego