i przypominał pędzelek. Materiałem pisarskim były papirus i skóra — początkowo w formie zwoju, a później kart zszytych w postaci kodeksu, oprawianego często w drewniane okładki.

Wzniesienie w pn. części łańcucha gór Abarim, przy wsch. wybrzeżu Morza Martwego. Dokładne położenie nie jest znane. Do informacji zawartych w Biblii pasuje sugerowane nieraz Ras as-Sijagha, znajdujące się ok. 16 km na wsch. od ujścia Jordanu do Morza Martwego. Leży ono nieco na pn. zach. od Dżabal an-Naba, tradycyjnie uznawanej za górę Nebo (Har Newo).

Położenie geograficzne tych dwóch wzniesień odpowiada krótkiemu opisowi biblijnemu. Ras as-Sijagha jest oddzielone od Dżabal an-Naba siodłowatą przełęczą i o ok. 100 m niższe. Niemniej dzięki temu, że znajduje się ono bliżej Jerycha, roztacza się z niego wspaniały, niczym nieprzesłonięty widok na położone ok. 1000 m niżej Morze Martwe, a także na dolinę Jordanu, centralne pasmo górskie z Hebronem, Betlejem i Jerozolimą oraz górę Hermon, leżącą ponad 160 km na pn.

Miejsce to po raz pierwszy zostało wspomniane w związku z obozowiskami Izraelitów w czasie ich wędrówki do Ziemi Obiecanej (Lb 21:20). Znajdowało się w pd. części ziemi zabranej Amorytom po tym, jak ich król Sychon nie pozwolił Izraelitom przejść przez swoje terytorium (Pwt 4:46, 49; Joz 12:1-3). Później Balak, król Moabu, wziął Balaama „na pole Cofim, na szczyt Pisga”, gdy bezskutecznie próbował go nakłonić do przeklęcia Izraelitów (Lb 23:14).

Najczęściej jednak szczyt Pisga kojarzy się z tym, że Mojżesz tuż przed śmiercią oglądał z niego całą Ziemię Obiecaną (Pwt 3:27; 34:1-3). Szczyt ten był częścią terytorium przydzielonego plemieniu Rubena (Pwt 3:16, 17; Joz 13:15, 20).

Nazwa Pisga zawsze pojawia się w Biblii w wyrażeniach „szczyt Pisga” lub „zbocza Pisga”. Dlatego często mówi się o górze Pisga, choć w samym Piśmie Świętym takie wyrażenie nie występuje.

Utrwalone na jakiejś powierzchni litery lub inne znaki wyrażające słowa bądź pojęcia. Pierwszy człowiek, Adam, został obdarzony umiejętnością posługiwania się mową. Początkowo jednak nie odczuwał chyba potrzeby używania pisma. Do komunikowania się wystarczało mu żywe słowo, a jako człowiek doskonały nie musiał wspomagać pamięci notatkami. Niemniej na pewno posiadał zdolność opracowania jakiegoś systemu zapisu. Z Biblii wszakże nie wynika bezpośrednio, czy przed popadnięciem w grzech lub potem posługiwał się pismem.

Swego czasu utrzymywał się pogląd, że słowa „oto księga dziejów Adama” mogą wskazywać, iż właśnie on spisał tę „księgę” (Rdz 5:1). Archeolog P. J. Wiseman tak skomentował wyrażenie „oto dzieje”, często występujące w Księdze Rodzaju: „Jest to zdanie zamykające dany odcinek i dlatego odnosi się do opowiadania zamieszczonego przed nim. (...) Zazwyczaj nawiązuje do pisarza tych dziejów albo do właściciela tabliczki zawierającej ich opis” (New Discoveries in Babylonia About Genesis, 1949, s. 53).

Przeanalizowanie treści owych relacji budzi jednak spore zastrzeżenia co do słuszności poglądu forsowanego przez Wisemana. Wynikałoby z niego, że np. słowa „oto dzieje Jakuba” (Rdz 37:2) stanowią zakończenie części rozpoczynającej się w 10 wersecie 36 rozdziału Księgi Rodzaju. Tymczasem prawie całe to sprawozdanie traktuje o potomkach Ezawa i tylko marginesowo wspomina o Jakubie, natomiast obszerne informacje o nim samym i jego rodzinie znajdujemy dalej. Co więcej, gdyby powyższa teoria była słuszna, należałoby uznać, że Ismael i Ezaw spisali lub posiadali najbardziej szczegółowe dokumenty o postępowaniu Boga wobec Abrahama, Izaaka i Jakuba. Nie wydaje się to rozsądne, bo wtedy należałoby przyjąć, iż przymierzem Abrahamowym najbardziej interesowali się ci, których nim nie objęto. Trudno sobie wyobrazić, aby Ismael był tak przejęty wydarzeniami związanymi z domem Abrahama, że specjalnie zadbał o ich dokładne opisanie, łącznie z podaniem faktów zaistniałych wiele lat po tym, gdy został odprawiony wraz ze swą matką Hagar (Rdz 11:27b do 25:12).

Podobnie Ezaw, wykazujący brak doceniania rzeczy świętych (Heb 12:16), nie mógł być zbytnio zainteresowany sporządzeniem lub przechowywaniem sprawozdania z życia Jakuba, gdzie szczegółowo opowiedziano wydarzenia, których nie był naocznym świadkiem (Rdz 25:19 do 36:1). Nie wydaje się też logiczny wniosek, jakoby Izaak i Jakub zlekceważyli większość swych kontaktów z Bogiem, a zadowolili się posiadaniem jedynie krótkich spisów cudzych rodowodów (Rdz 25:13-19a; 36:10 do 37:2a).

Pismo przed potopem. Nie ma sposobu, żeby ustalić ponad wszelką wątpliwość, czy któreś relacje historyczne z Księgi Rodzaju zostały spisane przed potopem, a sama Biblia nie zawiera żadnych wzmianek o posługiwaniu się pismem w tamtym okresie. Niemniej należy zaznaczyć, że budowę miast, wyrób instrumentów muzycznych oraz wykuwanie narzędzi z żelaza i miedzi zapoczątkowano na długo przed potopem (Rdz 4:17, 21, 22). Toteż logicznie rzecz biorąc, ludzie mogli również bez większych trudności wynaleźć jakąś metodę pisania. Ponieważ pierwotnie istniał tylko jeden język (nazwany później hebrajskim — zob. HEBRAJSKI, JĘZYK), a lud, wśród którego się zachował (Izraelici), na pewno posługiwał się alfabetem, więc można przypuszczać, że przed potopem znano pismo alfabetyczne.

Asyryjski król Asurbanipal nadmienił, iż czytał „napisy na kamieniu z czasów przedpotopowych” (J. Finegan, Light From the Ancient Past, 1959, ss. 216, 217). Mogły one jednak pochodzić po prostu sprzed jakiejś dużej lokalnej powodzi albo tylko stwarzać pozory relacji z wydarzeń, które się rozegrały przed potopem. Na przykład „Sumeryjska lista królów” wspomina, że ośmiu królów panowało ogółem 241 000 lat, po czym oznajmia: „(Wtedy) potop zalał (ziemię)” (Ancient Near Eastern Texts, red. J. Pritchard, 1974, s. 265). Trudno uznać taki dokument za wiarogodny.

Według chronologii biblijnej ogólnoziemski potop z czasów Noego nastąpił w r. 2370 p.n.e. Zdaniem archeologów wiele odnalezionych tabliczek glinianych pochodzi z wcześniejszego okresu. Ale nie są to dokumenty opatrzone datą, a ich wiek oceniany jest arbitralnie. Nie da się więc na tej podstawie ustalić, czy powstały przed biblijnym potopem, czy po nim. Nie są znane żadne znaleziska, o których można by jednoznacznie powiedzieć, że pochodzą sprzed potopu. Twierdzenia archeologów, którzy tak klasyfikują pewne przedmioty, oparte są na odkryciach mogących w najlepszym razie świadczyć o ogromnej lokalnej powodzi.

Pismo po potopie. Kiedy w Babel uległ pomieszaniu pierwotny język ludzkości, pojawiły się różne systemy zapisywania mowy. Babilończycy, Asyryjczycy i inni posługiwali się pismem klinowym, które przypuszczalnie opracowali Sumerowie na podstawie swego pisma obrazkowego. Istnieją dowody na to, że w jednym i tym samym czasie było w użyciu kilka systemów. Na przykład pewna starodawna asyryjska płaskorzeźba przedstawia dwóch pisarzy, z których jeden odciska rylcem na tabliczce znaki klinowe (prawdopodobnie w języku akadyjskim), drugi zaś pisze pędzelkiem na kawałku skóry lub papirusu (być może po aramejsku). Egipskie pismo hieroglificzne składało się z figur geometrycznych i innych piktogramów. Z czasem upowszechniły się dwie inne odmiany pisma: hieratyczne, a później demotyczne, choć do sporządzania inskrypcji na pomnikach i malowidłach ściennych w dalszym ciągu używano hieroglifów (zob. EGIPT, EGIPCJANIE). W pismach nieliterowych piktogram (przekształcony potem w trudną do rozpoznania postać linearną bądź kursywę) mógł wyobrażać daną rzecz lub wyrażane nią pojęcie albo inne tak samo wymawiane słowa czy sylaby. Na przykład rysunek oka mógł oznaczać zarówno rzeczownik „oko”, jak i czasownik „widzieć”.

Izraelici używali systemu alfabetyczno-fonetycznego, w którym każdy znak odpowiadał określonej spółgłosce. Czytelnik musiał jednak sam dodawać samogłoski, a gdy jakieś wyrazy zapisywano identycznie, o sposobie odczytywania decydował kontekst. Nie stwarzało to większych kłopotów — również współczesne gazety i książki hebrajskie z reguły pomijają znaki samogłoskowe.

Znajomość pisma u Izraelitów. W Izraelu umiejętność czytania i pisania posiadali nie tylko kapłani (Lb 5:23) oraz wybitne postacie, takie jak Mojżesz (Wj 24:4), Jozue (Joz 24:26), Samuel (1Sm 10:25), Dawid (2Sm 11:14, 15) czy Jehu (2Kl 10:1, 6), ale też — z pewnymi wyjątkami — zwykli ludzie (por. Sdz 8:14; Iz 10:19; 29:12). Świadczy o tym również dane Izraelitom przykazanie dotyczące pisania na odrzwiach domów, choć niewątpliwie miało ono znaczenie przenośne (Pwt 6:8, 9). A od króla wymagano, by po objęciu tronu sporządził sobie odpis Prawa i codziennie je czytał (Pwt 17:18, 19; zob. KSIĄŻKA, KSIĘGA).

Chociaż po hebrajsku najwyraźniej dużo pisano, odnaleziono niewiele inskrypcji izraelskich. Może to wynikać stąd, że Izraelici nie wznosili licznych pomników dla uwiecznienia swych osiągnięć. Większość dokumentów, nie wyłączając ksiąg biblijnych, sporządzano zapewne atramentem na papirusie lub pergaminie, a materiały te nie mogły zbyt długo przetrwać w wilgotnej glebie Palestyny. Mimo wszystko treść Pisma Świętego zachowała się przez stulecia dzięki nadzwyczaj skrupulatnemu sporządzaniu kolejnych odpisów (zob. PISARZ, UCZONY W PIŚMIE; PRZEPISYWACZ; RĘKOPISY BIBLIJNE). Tylko sprawozdanie biblijne sięga samych początków istnienia człowieka, a nawet czasów wcześniejszych (Rdz rozdz. 1, 2). Niektóre inskrypcje wyryte w kamieniu lub zapisane na tabliczkach, graniastosłupach i walcach glinianych mogą być znacznie starsze od najstarszych dostępnych rękopisów biblijnych, lecz nie wywierają żadnego istotnego wpływu na życie współczesnych ludzi, a wiele z nich (np. „Sumeryjska lista królów”) to jawne fałszerstwa. Tymczasem Biblia przedstawia doniosłe orędzie zasługujące na głębokie zainteresowanie, co zdecydowanie wyróżnia ją spośród wszystkich innych starożytnych dzieł.

W Chrześcijańskich Pismach Greckich słowo grafé („pisanie; pismo”) odnosi się tylko do świętych pism zawartych w Słowie Bożym, Biblii. Pisarze zarówno jej hebrajskiej, jak i greckiej części korzystali z innych dokumentów, takich jak oficjalne rodowody, kroniki itd., ale nie uważano ich za natchnione ani za dorównujące pismom kanonicznym. Nawet apostołowie przypuszczalnie wystosowali jeszcze inne listy do niektórych zborów. Na przykład w 1 Koryntian 5:9 Paweł nadmienił: „Napisałem wam w liście”, z czego wynika, że już wcześniej skierował do tego zboru list, który nie przetrwał do naszych czasów. Pisma te najwyraźniej były przeznaczone tylko dla bezpośrednich adresatów, a nie dla całego zboru chrześcijańskiego, i zapewne dlatego nie zostały objęte ochroną świętego ducha Bożego.

Grecki wyraz grámma, pochodzący od czasownika gráfo, oznacza zasadniczo literę alfabetu. Niekiedy używany jest też w znaczeniu „dokument” i bywa tłumaczony na „pismo”. W Jana 5:47 oraz 2 Tymoteusza 3:15 odnosi się do natchnionych „pism” spisanych po hebrajsku (zob. CHRZEŚCIJAŃSKIE PISMA GRECKIE; HEBRAJSKIE, PISMA).

Przytaczane przez Chrystusa i apostołów. Kiedy Jezus Chrystus oraz pisarze Pism Chrześcijańskich uzasadniali swe nauki lub czyny cytatami z pism Mojżesza i proroków, które uznawano za natchnione przez Boga, często posługiwali się słowem grafé. „Pismami” nazywali nieraz całą hebrajską część Biblii (Mt 21:42; 22:29; Mk 14:49; Jn 5:39; Dz 17:11; 18:24, 28). Czasami, gdy przytaczano konkretny werset jako fragment ogółu Pism Hebrajskich, używano lp.: „Pismo” (Rz 9:17; Gal 3:8). O jednym wersecie mówiono „Pismo” lub „fragment Pisma” także dla podkreślenia, że chodzi o miarodajną wypowiedź (Mk 12:10; Łk 4:21; Jn 19:24, 36, 37). W 2 Tymoteusza 3:16 oraz 2 Piotra 1:20 Paweł i Piotr najwyraźniej nazywają „Pismem” zarówno hebrajską, jak i grecką część Biblii. W 2 Piotra 3:15, 16 apostoł zalicza do „Pism” listy Pawła.

Wyrażenie „prorocze pisma” (Rz 16:26) może nawiązywać do profetycznego charakteru całych Pism Hebrajskich (por. Obj 19:10).

Personifikacja Pism. Ponieważ Pisma uważano za natchnione przez Boga, za Jego Słowo, Jego wypowiedzi, czasami przypisywano im cechy osoby przemawiającej z upoważnienia Bożego (podobnie Jezus użył personifikacji w odniesieniu do ducha świętego, czyli czynnej siły Bożej, gdy oznajmił, że duch ‛uczy’ i ‛świadczy’; Jn 14:26; 15:26) (Jn 7:42; 19:37; Rz 4:3; 9:17). Z tego samego powodu mówi się o Pismach, jak gdyby posiadały zdolność przewidywania i głoszenia (Gal 3:8; por. Mt 11:13; Gal 3:22).

Żywotne znaczenie dla chrześcijan. Jezus Chrystus nieustannie popierał swe nauki powoływaniem się na Pisma Hebrajskie, a zatem również jego naśladowcy koniecznie muszą się ściśle trzymać Pism. Ich wartość i zasadnicze znaczenie uwypuklił apostoł Paweł, oświadczając: „Całe Pismo jest natchnione przez Boga i pożyteczne do nauczania, do upominania, do prostowania, do karcenia w prawości, aby człowiek Boży był w pełni umiejętny, całkowicie wyposażony do wszelkiego dobrego dzieła” (2Tm 3:16, 17).

Jeden z czołowych Aszerytów; syn Jetera (1Kn 7:38, 40).

(hebr. botnáh).

Owoc drzewa pistacjowego (Pistacia vera), które dobrze rośnie na suchych glebach i osiąga wysokość do 9 m. Orzeszki mają 1,5 do 2 cm długości i tworzą duże grona. Jasna i cienka, choć twarda, skorupka orzecha pistacjowego otoczona jest pomarszczoną łupiną. Każdy orzech zawiera jedno żółtozielone nasienie okryte czerwonawą łuską. Orzeszki te mają łagodny, słodki smak i można je jeść na surowo lub prażone. Niekiedy wytłacza się z nich olej albo się je miele i dodaje do wyrobów cukierniczych.

Pistacje należały do „najlepszych płodów ziemi” Kanaan, które synowie Jakuba zanieśli w darze zarządcy Egiptu (Rdz 43:11). Nawet w dzisiejszych czasach niektóre kraje Bliskiego Wschodu eksportują duże ilości orzeszków pistacjowych.

Jak się wydaje, nazwa miasta Betonim, położonego po wsch. stronie Jordanu na terytorium plemienia Gada, wywodzi się od pistacji (Joz 13:24, 26).

Dęty instrument muzyczny w kształcie rurki (Rdz 4:21).

Nie do końca wiadomo, jaki instrument zwano po hebrajsku ʽugáw, ponieważ Biblia go nie opisuje, niemniej we współczesnych przekładach słowo to jest na ogół tłumaczone na „piszczałka” lub „flet” (Hi 21:12; 30:31; Ps 150:4; Bp, BT, Bw, NŚ). Piszczałka byłaby więc pierwszym instrumentem