W imperium perskim istniał system stacji pośrednich, czyli posterunków z szybkimi końmi, gdzie na ważne wiadomości czekał następny kurier, który ruszał w dalszą drogę na świeżym koniu (Est 3:13-15; 8:10, 14). Posłańcy pędzili dniem i nocą, bez względu na pogodę. W cesarstwie rzymskim w określonych odległościach rozmieszczono stacje, na których stale trzymano 40 koni dla kurierów. Rzymscy kurierzy w ciągu dnia pokonywali przeciętnie ok. 160 km — dość dużo jak na owe czasy. Dzięki takiemu systemowi rozstawnych koni rozkazy królewskie mogły stosunkowo szybko docierać do krańców imperium.

(hebr. koréʼ).

Ptak z rzędu grzebiących (kuraków) o krępej budowie ciała, mniejszy od bażanta; potrafi z dużą prędkością biegać i kluczyć, rzadziej natomiast decyduje się na lot, którym się szybko męczy. W Palestynie żyją dwa gatunki kuropatw: kuropatwa (kuropatewka) pustynna (Ammoperdix heyi) i kuropatwa (góropatwa) skalna (Alectoris graeca). Kuropatwa pustynna zamieszkuje pustynie i skaliste zbocza, a skalna — głównie wyżynne obszary ubogie w szatę roślinną.

Hebrajska nazwa tego ptaka znaczy „wołający”. Kuropatwy rzeczywiście donośnie się nawołują, choć niektórzy sądzą, że nazwa ta naśladuje raczej przenikliwe „krrrik” wydawane przez spłoszone ptaki.

Kuropatwa ma delikatne mięso, więc już w starożytności urządzano na nią polowania — po wypłoszeniu z kryjówki często strącano ją na ziemię, rzucając kijami. Ponieważ ptak ten ucieka na nogach, klucząc między nierównościami terenu i szukając schronienia w szczelinach skalnych lub podobnych miejscach, Dawid słusznie przyrównał się do ‛kuropatwy w górach’, gdy przenosił się od kryjówki do kryjówki, próbując uciec przed zawzięcie go ścigającym królem Saulem (1Sm 26:20; por. Lam 3:52).

Sporo kontrowersji wywołuje wypowiedź z Jeremiasza 17:11, gdzie człowieka w niesprawiedliwy sposób zdobywającego bogactwo porównano do „kuropatwy, która zgromadza [lub być może „wysiaduje”] to, czego nie zniosła”. Co prawda starożytni pisali, że kuropatwy wynoszą jaja z obcych gniazd i je wysiadują, ale dzisiejsi przyrodnicy nie zaobserwowali takiego zwyczaju u żadnego gatunku kuropatwy. Niemniej jak wspomniano w opracowaniu Lexicon in Veteris Testamenti Libros (L. Koehler i W. Baumgartner, Lejda 1958, s. 851), żydowski zoolog Israel Aharoni (1882-1946), autor prac o faunie Palestyny, znalazł „w jednym gnieździe dwa lęgi dwóch różnych samic [kuropatw], po 11 jaj każde”. A w dziele Encyclopaedia Judaica (1973, t. 13, szp. 156) napisano: „Niekiedy dwie samice składają jaja w tym samym gnieździe, następnie jedna pokonuje rywalkę i ją wygania; niestety, ma zbyt małe ciało, by ogrzać taką liczbę jaj, i w rezultacie zarodki umierają. Właśnie do tego faktu nawiązuje przysłowie [z Jeremiasza 17:11] o człowieku, który ograbia bliźniego z mienia, lecz ostatecznie nie odnosi żadnych korzyści”.

W Biblii gdańskiej omawiany werset brzmi: „Jako kuropatwa zgromadza jajka, ale ich nie wylęga: tak, kto zbiera bogactwa, a niesprawiedliwie, w połowie dni swoich opuści je, a na ostatek będzie głupim”. Według J. Sawyera w takim alternatywnym tłumaczeniu „chodzi o to, że tak jak gniazdo kuropatwy nie jest zabezpieczone przed atakami rozmaitych drapieżników, tak samo nie jest bezpieczny głupiec, który pokłada ufność w niegodziwym zysku”. Dalej twierdzi on, że sens przysłowia z Jeremiasza 17:11 „nie ma związku z chytrością kuropatwy wysiadującej jaja, lecz z jej bezbronnością; cechę tę zestawiono z fałszywym poczuciem bezpieczeństwa głupca, który sądzi, iż grzeszna zachłanność ujdzie mu na sucho (...) nieświadomy grożących mu niebezpieczeństw i bezbronny, gdy spada nań nieszczęście” (Vetus Testamentum, Lejda 1978, ss. 324, 328, 329).

1. Wymieniany jako pierwszy spośród synów Chama. Miał sześciu synów, noszących imiona: Seba, Chawila, Sabta, Rama, Sabtecha i Nimrod (Rdz 10:6-8; 1Kn 1:8-10). Kusza oraz jego nazwanych z imienia potomków zaliczono do tych, od których „po potopie rozprzestrzeniły się narody na ziemi” (Rdz 10:32). Chociaż Księga Rodzaju nie podaje żadnych szczegółów na temat Kusza, jego imię pojawia się w Pismach Hebrajskich na określenie jego potomków i krain, w których zamieszkali, o czym mowa w poz. 2.

Niemniej warto tu wspomnieć, że Kusz był niewątpliwie jednym z praojców (prawdopodobnie razem z Putem) ludzi mających ciemną skórę (Jer 13:23), na co wskazują miejsca osiedlenia się niektórych jego potomków. Przeczy to teorii, jakoby na rasę czarną spadło przekleństwo rzucone na Kanaana. Kanaan, brat Kusza, nie był przodkiem ludzi ciemnoskórych, lecz plemion kananejskich zamieszkujących Palestynę (Rdz 9:24, 25; 10:6). A zatem Pismo Święte nie ukazuje żadnego związku między ciemną skórą niektórych potomków Kusza a przekleństwem wypowiedzianym pod adresem Kanaana.

2. Z wyjątkiem rodowodów z 10 rozdz. Rodzaju i 1 rozdz. 1 Kronik oraz nagłówka Psalmu 7 (omówionego w poz. 3) słowo Kusz odnosi się do potomków tego syna Chama oraz zamieszkanych przez nich terenów.

Imię Kusza, ze względu na jego syna Nimroda, bywa kojarzone z Babel i królestwem stworzonym po potopie przez Nimroda (Rdz 10:8-12). Niektórzy doszukują się związków między imieniem Kusza a starożytnym miastem Kisz, odkrytym podczas prac wykopaliskowych w Dolnej Mezopotamii, w pobliżu Babilonu. Podobno w III tysiącleciu p.n.e. Kisz było siedzibą władców Mezopotamii, którzy przyjęli tytuł „król świata”. W „Sumeryjskiej liście królów”, starożytnym dokumencie zawierającym sporo legend, czytamy: „Potem, jak potop wszystko wyrównał, królestwo [znowu] zeszło z nieba i powstało w Kisz” (G. Roux, Mezopotamia, tłum. B. Kowalska i J. Kozłowska, Warszawa 1998, s.103). Na temat tego starożytnego miasta prof. W. Albright napisał: „Kisz nie zostało wymienione w Biblii, chyba że istnieje jakiś związek między nim a Kuszem z Rodz. 10:8, co jest całkiem możliwe. Tak czy inaczej, za pierwszego władcę Kisz prawdopodobnie uważano Nimroda” (R. Young, Analytical Concordance to the Bible, dodatek W. Albrighta „Recent Discoveries in Bible Lands”, 1955, s. 14). A zatem choć Babilonia została później całkowicie zdominowana przez ludy semickie, pewne dowody historyczne zdają się potwierdzać doniesienie biblijne, że w najdawniejszych czasach panowali na tym terenie Kuszyci.

„Ziemia Kusz”. Trudno powiedzieć, gdzie leżała „ziemia Kusz”, którą według Rodzaju 2:13 okrążała rzeka Gichon, jedna z czterech odnóg ‛rzeki wypływającej z Edenu’ (Rdz 2:10). Tłumacze Septuaginty oddali występujący w tym miejscu hebrajski odpowiednik słowa „Kusz” grecką formą nazwy „Etiopia”. To prawda, że nazwa Kusz dość wcześnie stała się synonimem starożytnej Etiopii, niemniej nie można jednoznacznie stwierdzić, że odnosi się to także do wypowiedzi z Rodzaju 2:13. Sugerując się takim tłumaczeniem w Septuagincie, Flawiusz utożsamił Gichon (Geon) z Nilem (Dawne dzieje Izraela, I, I, 3). Trudno się jednak zgodzić z takim wyjaśnieniem, skoro Gichon miał wspólne źródła z Eufratem i Tygrysem, chyba że przyjmiemy, iż po potopie ukształtowanie terenu w tamtej części świata radykalnie się zmieniło.

Dlatego niektórzy uczeni łączą nazwę Kusz z Rodzaju 2:13 z Kasytami (w asyryjskich inskrypcjach Kaszszu), ludem nieznanego pochodzenia zamieszkującym wyżynne tereny środkowej Azji. W artykule zamieszczonym na łamach Journal of Near Eastern Studies (1959, t. XVIII, ss. 49-53) P. English przytacza dowody na to, że w starożytności w rejonie pd.-wsch. krańca Morza Czarnego, a później nawet dalej na pn., w okolicach Kaukazu, mieszkała ludność czarnoskóra. Sugeruje też istnienie związku między nazwami ziem zamieszkanych niegdyś przez tę ludność, czyli Abchazji i Chazarii, a biblijnym Kusz. Oczywiście jest możliwe, że w Rodzaju 2:13 nazwa Kusz odnosi się do kraju zamieszkanego przez część Kuszytów, która nie powędrowała z większością na pd., lecz osiedliła się we wspomnianym rejonie Azji Mniejszej.

Z kolei zdaniem innych „ziemia Kusz”, którą okrążała rzeka Gichon, znajdowała się na Półwyspie Arabskim, ponieważ w Habakuka 3:7 określenie „Kuszan” występuje obok wyrażenia „kraina Midian”, a Midian jest zazwyczaj lokalizowany w pobliżu zatoki Akaba. Być może w związku z tym arabskim „Kusz” Cyppora, midianicka żona Mojżesza, została nazwana „Kuszytką” (Wj 18:1-5; Lb 12:1).

Po budowie wieży Babel. Po pomieszaniu języków większość potomków Kusza najwyraźniej powędrowała na pd. Trudno powiedzieć, czy najpierw poszli na Półwysep Arabski, a następnie udali się do Afryki przez wąską cieśninę znaną obecnie pod nazwą Bab al-Mandab, czy też na odwrót. Ale ponieważ nazwa Kusz bywa kojarzona przede wszystkim z Afryką, bardziej prawdopodobne wydaje się, że najpierw osiedlili się właśnie w Afryce, a potem przedostali na Półwysep Arabski. Imię Seba, noszone przez syna Kusza, kojarzy się ze wsch. Afryką, natomiast imiona: Chawila, Sabta, Rama i Sabtecha zazwyczaj łączy się z regionami Półwyspu Arabskiego (zob. hasła dotyczące poszczególnych synów). Warto zauważyć, że imiona tych synów najwyraźniej zachowały się w nazwach wywodzących się od nich plemion, tymczasem imię Nimrod pojawia się w starożytnej historii zawsze w odniesieniu do jednego człowieka. Może to przemawiać za tym, że Nimrod nie miał dzieci.

Chociaż Kuszyci mieszkali też na Półwyspie Arabskim, w Biblii nazwa Kusz w większości miejsc wyraźnie odnosi się do krainy w Afryce