Inne hebrajskie słowo, ʼaláh, tłumaczone na „przekleństwo”, bywa też oddawane przez „przysięga”; zawiera w sobie myśl o tym, że jeśli ktoś złamie przysięgę, to spadnie na niego zapowiedziane przekleństwo (Lb 5:21, 23, 27; Rdz 24:41, przyp. w NW; Pwt 29:19-21; 1Kl 8:31, 32; 2Kn 34:24; zob. PRZYSIĘGA).

W Pismach Greckich „przekleństwo” jest odpowiednikiem głównie dwóch słów: ará i anáthema, a także wyrazów pokrewnych, jak: katára, epikatáratos, kataráomai, katáthema i katathematízo.

Słowo ará oznacza przekleństwo lub modlitwę do Boga o zesłanie czegoś złego. Jan użył pokrewnego określenia epáratos, pisząc, że faryzeusze uważali prostych ludzi, którzy słuchali Jezusa, za „przeklętych”, nieznających Prawa (Jn 7:49). Paweł zaś wykazał, iż wszyscy Żydzi potrzebowali uwolnienia od przekleństwa przymierza Prawa — było to możliwe dzięki temu, że Chrystus ‛za nich stał się przekleństwem’, ponosząc śmierć na palu męki (Gal 3:10, 13). W Galatów 3:10 Paweł użył terminu epikatáratos jako tłumaczenia hebrajskiego ʼarár (pierwsze słowo omówione w tym haśle), występującego w Powtórzonego Prawa 27:26. W wersecie 13 tym samym greckim wyrazem oddał hebrajskie słowo kelaláh („przekleństwo; coś przeklętego; złorzeczenie”) z Powtórzonego Prawa 21:23 (zob. ZŁORZECZENIE, PRZEKLINANIE).

Forma słowa kataráomai pojawia się w wypowiedzi Jezusa o przeklęciu klasy „kóz” (Mt 25:41) oraz w zachęcie, by jego naśladowcy ‛błogosławili tych, którzy ich przeklinają’ (Łk 6:28). Paweł i Jakub, udzielając podobnych rad w Rzymian 12:14 i w Jakuba 3:9, również posłużyli się formami wspomnianego słowa. Paweł użył określenia katára, gdy chrześcijan, którzy stali się uczestnikami ducha świętego, ale potem odpadli, porównał do „ziemi”, która pomimo deszczu wydaje tylko ciernie i osty (Heb 6:7, 8). Tym samym słowem posłużył się Piotr, pisząc o „przeklętych” pożądliwych ludziach, którzy „oczy mają pełne cudzołóstwa” i zwabiają dusze niestałe (2Pt 2:14).

Wyraz anáthema (funkcjonujący w polszczyźnie w formie „anatema”) dosłownie oznacza to, co „odłożone”, i pierwotnie odnosił się do ślubowanych darów ofiarnych, odłożonych czy oddzielonych w świątyni jako coś świętego (zob. Łk 21:5, gdzie użyto pokrewnego słowa). W Pismach Greckich anáthema dotyczy rzeczy przeklętych lub takich, które staną się przeklęte i z tego powodu są oddzielone jako złe lub obłożone klątwą. Dlatego Paweł napisał do Galatów (1:8), że mają uważać za „przeklętego” każdego (nawet anioła), kto by im głosił jako dobrą nowinę coś innego niż orędzie, które im oznajmiono. Na to samo zasługuje każdy, kto „nie kocha Pana” (1Ko 16:22). Ubolewając nad swymi rodakami, którzy nie przyjęli Chrystusa, Paweł powiedział, że dla ich dobra wolałby sam zostać „jako przeklęty oddzielony od Chrystusa” (Rz 9:3). W innych miejscach słowo anáthema najwyraźniej odnosi się do składania przysięgi, która jeśli okaże się fałszywa lub niespełniona, sprowadzi klątwę. Tak było w wypadku 40 mężczyzn, którzy uknuli sprzysiężenie, by zabić Pawła (Dz 23:12-15, 21). Wyrazów katathematízo i anathematízo użyto w relacji o tym, jak Piotr zaparł się Chrystusa (Mt 26:74; Mk 14:71). Piotr niejako mówił, że jeśli zna tego człowieka, to niech będzie przeklęty albo potępiony.

W Objawieniu 22:3 znajduje się obietnica, iż w Nowej Jerozolimie już nie będzie „żadnego przekleństwa [katáthema]”. Wydaje się, że ma to podkreślić kontrast z ziemską Jerozolimą, którą dotknęło przekleństwo Boże. Sytuacja Nowej Jerozolimy wyraźnie się też różni od stanu Babilonu Wielkiego — symbolicznej przeklętej metropolii, na której ciąży wyrok Boży. Z rozkazu zanotowanego w Objawieniu 18:4-8 wynika, jaką klątwę na nią rzucono (zob. też 2Ko 6:17).

W greckiej Septuagincie słowo anáthema jest na ogół tłumaczeniem hebrajskiego chérem (zob. RZECZ POŚWIĘCONA).

Dzięki pracy tłumaczy Słowo Boże zostało udostępnione miliardom ludzi nieznających języków oryginału — hebrajskiego, aramejskiego i greckiego. Pierwsze przekłady sporządzano odręcznie w postaci manuskryptów. Od czasu wynalezienia prasy drukarskiej pojawiło się wiele rozmaitych tłumaczeń, publikowanych na ogół w dużym nakładzie. Niektórych dokonano bezpośrednio z tekstu hebrajskiego i greckiego, inne zaś oparto na wcześniejszych przekładach Biblii (TABELA, t. 1, s. 321).

Całość lub część Pisma Świętego przełożono już na przeszło 2000 języków. Oznacza to, że przynajmniej do fragmentów tej Księgi ma dostęp z górą 90 procent mieszkańców ziemi. Zapoznanie się z historią tłumaczenia Biblii rozbudza wdzięczność wobec Jehowy Boga za cudowny sposób, w jaki zachował swe Słowo dla pożytku milionów członków rodziny ludzkiej.

Najstarsze przekłady Pism Hebrajskich. Do naszych czasów zachowało się ok. 6000 starożytnych manuskryptów Pism Hebrajskich lub ich fragmentów, sporządzonych po hebrajsku (z wyjątkiem nielicznych urywków spisanych po aramejsku). Znanych jest także wiele rękopisów starych przekładów na różne języki. Niektóre to w istocie tłumaczenia jeszcze wcześniejszych przekładów z hebrajskiego — jak choćby starołacińskie tłumaczenie Pism Hebrajskich dokonane z Septuaginty, będącej przekładem na język grecki. Jednakże istnieją też dawne tłumaczenia Pism Hebrajskich (grecka Septuaginta, aramejskie targumy, syryjska Peszitta i łacińska Wulgata) oparte bezpośrednio na tekście hebrajskim, a nie na jakimś przekładzie.

Pięcioksiąg samarytański. Kiedy w r. 740 p.n.e. Asyryjczycy wysiedlili większość mieszkańców Samarii, czyli dziesięcioplemiennego królestwa Izraela, sprowadzili na ich miejsce pogan z innych zakątków swego imperium (2Kl 17:22-33). Z czasem przybysze wymieszali się z ludnością pozostałą w Samarii, a ich potomków zaczęto nazywać Samarytanami. Uznawali oni pierwsze pięć ksiąg Pism Hebrajskich i ok. IV w. p.n.e. opracowali własny Pięcioksiąg. Właściwie nie był to przekład, lecz transliteracja tekstu hebrajskiego na alfabet samarytański, w którą wpleciono samarytańskie idiomy. Tylko nieliczne z zachowanych manuskryptów Pięcioksięgu samarytańskiego pochodzą sprzed XIII w. n.e. Doliczono się ok. 6000 różnic między nim a tekstem hebrajskim, ale ogromna większość jest całkowicie nieistotna. Jedna z ciekawszych różnic dotyczy fragmentu z Wyjścia 12:40, który pokrywa się z Septuagintą.

Targumy. Targumy to parafrazy i swobodne przekłady Pism Hebrajskich na język aramejski. Choć fragmenty wczesnych targumów niektórych ksiąg znalazły się wśród Zwojów znad Morza Martwego, to zbiór żydowskich targumów w znanej dziś postaci powstał prawdopodobnie nie wcześniej niż w V w. n.e. Wśród najważniejszych można wymienić dość dosłowny Targum Onkelosa, przekład Pięcioksięgu. Inny, mniej dosłowny, to targum Proroków, zwany Targumem Jonatana. Po dziś dzień zachowały się targumy większości ksiąg Pism Hebrajskich, poza księgami: Ezdrasza, Nehemiasza i Daniela.

Grecka „Septuaginta”. Greckojęzyczni Żydzi oraz chrześcijanie w Egipcie i innych krajach korzystali z greckiego przekładu zwanego Septuagintą (oznaczanego często symbolem LXX). Prace nad nim rozpoczęto podobno w Egipcie za panowania Ptolemeusza II Filadelfosa (285-246 p.n.e.), kiedy to — jak głosi tradycja — 72 uczonych żydowskich przełożyło na grekę Pięcioksiąg. Później z jakichś powodów zaczęto mówić o 70 tłumaczach, a ów przekład Pięcioksięgu nazwano Septuagintą, co znaczy „siedemdziesiąt”. Następnie powstawały przekłady kolejnych ksiąg (których tłumacze posługiwali się różnym stylem: od dość dosłownego po raczej swobodny), aż wreszcie w II w. p.n.e., być może jeszcze przed r. 150, gotowe było kompletne tłumaczenie Pism Hebrajskich. Odtąd Septuagintą zaczęto nazywać całe dzieło. To właśnie z niego często cytowali pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich. Księgi apokryficzne dodano do Septuaginty najwyraźniej już po jej skompletowaniu (zob. APOKRYFY).

Do najstarszych rękopisów Septuaginty należy papirus 957, czyli papirus Rylands 458, przechowywany w Bibliotece Johna Rylandsa w Manchesterze. Pochodzi z II w. p.n.e. i zawiera fragmenty Księgi Powtórzonego Prawa (23:24 do 24:3; 25:1-3; 26:12, 17-19; 28:31-33). Z I w. p.n.e. pochodzi inny manuskrypt — papirus Fuad 266 (własność Egipskiego Towarzystwa Papirologicznego w Kairze), który obejmuje fragmenty drugiej połowy Księgi Powtórzonego Prawa według Septuaginty. W różnych miejscach tekstu greckiego zapisano hebrajskim pismem kwadratowym tetragram imienia Bożego (JHWH) (zob. ILUSTRACJA, t. 1, s. 326; JEHOWA).

Istnieją zatem liczne rękopisy Septuaginty — od fragmentarycznych po niemal kompletne. Należą do nich trzy słynne kodeksy majuskułowe spisane na welinie: watykański i synajski (oba z IV w. n.e.) oraz aleksandryjski (z V w. n.e.). Kodeks watykański zawiera prawie cały tekst Septuaginty, część Kodeksu synajskiego zaginęła, w Kodeksie aleksandryjskim zaś brakuje tylko fragmentów Księgi Rodzaju, 1 Samuela oraz Psalmów.

Późniejsze przekłady greckie. W II w. n.e. nowego, bardzo dosłownego przekładu Pism Hebrajskich na grekę dokonał Akwila, żydowski prozelita z Pontu. Jego dzieło zaginęło — znamy tylko fragmenty przytoczone przez pisarzy wczesnochrześcijańskich. Kolejne tłumaczenie sporządził w tym samym wieku Teodocjon. Zapewne była to rewizja Septuaginty lub innego greckiego przekładu Pism Hebrajskich, choć tłumacz sięgał do oryginału hebrajskiego. Nie istnieje żadna kompletna kopia tłumaczenia Teodocjona. Podobnie jest z greckim przekładem Pism Hebrajskich opracowanym przez Symmacha. Powstał przypuszczalnie ok. r. 200, a jego autorowi zależało nie tyle na dosłowności, ile na poprawnym oddaniu sensu.

Około r. 245 znany uczony aleksandryjski Orygenes ukończył gigantyczne dzieło polegające na zestawieniu kilku wersji tekstu Pism Hebrajskich, które stało się znane jako Heksapla („[Biblia] sześciokształtna”). Do naszych czasów przetrwało tylko we fragmentach. W sześciu odpowiadających sobie kolumnach Orygenes zamieścił: 1) spółgłoskowy tekst hebrajski, 2) grecką transliterację tekstu hebrajskiego, 3) grecki przekład Akwili, 4) greckie tłumaczenie Symmacha, 5) własną rewizję Septuaginty, wierniej oddającą tekst hebrajski, oraz 6) greckie tłumaczenie Teodocjona. Do Psalmów dołączył anonimowe przekłady, które nazwał Quinta, Sexta i Septima. Quinta i Sexta pojawiły się też w innych księgach.

Chrześcijańskie Pisma Greckie. Począwszy od II w., powstawały przekłady Chrześcijańskich Pism Greckich na język syryjski, będący odmianą aramejskiego. Na szczególną uwagę zasługuje Diatessaron — zestawienie tekstów wszystkich Ewangelii (tzw. harmonia ewangeliczna) dokonane przez Tacjana w II w. Możliwe, że pierwotnie sporządził on swe dzieło w Rzymie po grecku, a później w Syrii sam przełożył je na syryjski. Do naszych czasów dotrwało w przekładzie na arabski; znany jest też mały grecki fragment welinowy z III w. oraz pochodzące z IV w. ormiańskie tłumaczenie komentarza do Diatessaronu, gdzie przytoczono obszerne cytaty z tego dzieła.

Inny starosyryjski przekład Ewangelii zachował się tylko w niekompletnych rękopisach: Curetona (syrokuretoński) i synajskim (syrosynajski). Choć sporządzono je prawdopodobnie w V w., przypuszczalnie zawierają jeszcze starszy tekst syryjski. Pierwotne tłumaczenie z greckiego mogło powstać ok. 200 r. Być może istniały też starosyryjskie wersje innych ksiąg Chrześcijańskich Pism Greckich, ale dziś nie dysponujemy żadnymi ich odpisami. Większość ksiąg Pism Chrześcijańskich (poza 2 Piotra, 2 i 3 Jana, Judy i Objawieniem) zawiera Peszitta — tłumaczenie syryjskie z V w. Około r. 508 Filoksen, biskup Mabbug (Hierapolis), zlecił Polikarpowi dokonanie rewizji Pism Chrześcijańskich z Peszitty; wówczas to po raz pierwszy w przekładzie na język syryjski znalazły się listy: 2 Piotra, 2 i 3 Jana, Judy oraz Księga Objawienia.

Już pod koniec II w. Chrześcijańskie Pisma Greckie przetłumaczono na łacinę. Mniej więcej w połowie III w. były też dostępne w języku egipskim.

Starożytne przekłady całej Biblii. Od V w. wyznawcy chrześcijaństwa mówiący po syryjsku powszechnie posługiwali się Peszittą (syryjskie słowo peszitta znaczy „prosty” lub „powszechny”). Pisma Hebrajskie przetłumaczono w zasadzie z języka oryginału przypuszczalnie w II lub III w., ale późniejsza rewizja obejmowała porównanie z Septuagintą. Istnieje wiele rękopisów Peszitty, z których najcenniejszy jest kodeks z VI bądź VII w. przechowywany w Bibliotece Ambrozjańskiej w Mediolanie. Jeden z odpisów Peszitty (Pięcioksiąg bez Księgi Kapłańskiej) opatrzono datą, której odpowiada r. 464, co oznacza, że jest to najstarszy datowany manuskrypt biblijny.

Przekłady starołacińskie. Zaczęły się pojawiać przypuszczalnie w drugiej połowie II w. Jak się wydaje, najpóźniej w r. 250 cała Biblia łacińska była w użyciu w Kartaginie w Afryce Północnej. Pisma Hebrajskie przetłumaczono na starołaciński z Septuaginty (jeszcze przed rewizją Orygenesa), ale przekładu Pism Chrześcijańskich dokonano z oryginału greckiego. Mogło istnieć kilka wersji Biblii starołacińskiej lub przynajmniej pracowali nad nią różni tłumacze. Uczeni na ogół mówią o dwóch podstawowych rodzinach tekstu starołacińskiego: afrykańskiej i europejskiej. Znanych jest przeszło 50 rękopisów (lub ich fragmentów) Nowego Testamentu.

Łacińska „Wulgata”. Wulgata to łaciński przekład całego Pisma Świętego dokonany przez Hieronima ze Strydonu, najwybitniejszego biblistę owych czasów. Najpierw przystąpił on do rewizji starołacińskiej wersji Pism Chrześcijańskich na podstawie tekstu greckiego — rozpoczął od Ewangelii, które opublikował w r. 383. Mniej więcej w latach 384-390 dokonał dwukrotnej rewizji Psalmów starołacińskich, opierając się na greckiej Septuagincie: pierwsza wersja przyjęła się najpierw w Rzymie, druga w Galii, toteż stały się znane jako Psałterz rzymski oraz Psałterz gallikański. Z kolei Psałterz hebrajski Hieronim przełożył z języka oryginału. Trudno powiedzieć, kiedy ukończył poprawianie starołacińskiego tekstu Pism Chrześcijańskich. Przystąpił także do rewizji Pism Hebrajskich, ale najwyraźniej nie doprowadził jej do końca — dał pierwszeństwo tłumaczeniu bezpośrednio z języka hebrajskiego (choć sięgał także do przekładów greckich). Nad przekładem hebrajskiej części Biblii pracował od ok. 390 do 405 r.

Przekład Hieronima początkowo spotkał się z nieżyczliwym przyjęciem i dopiero z czasem zyskał duże uznanie. Kiedy później upowszechnił się w zach. Europie, zaczęto go nazywać Wulgatą, czyli wersją ogólnie przyjętą (łac. vulgatus: „ogólnie znany; rozpowszechniony”). Tłumaczenie Hieronima było później rewidowane, a wydanie z r. 1592 Kościół katolicki uznał za tekst oficjalny. Obecnie znamy tysiące rękopisów Wulgaty.

Inne dawne przekłady. W miarę rozkrzewiania się chrystianizmu potrzebne stały się inne tłumaczenia. Najpóźniej w III w. dokonano pierwszego przekładu Chrześcijańskich Pism Greckich dla Koptów, rodowitych mieszkańców Egiptu. Posługiwali się oni wieloma dialektami, toteż z czasem powstały różne przekłady koptyjskie. Do najważniejszych należą: saidzki, inaczej tebański (z Górnego Egiptu, czyli pd. części kraju), oraz bohairski (z Dolnego Egiptu, leżącego na pn.). Zawierały one zarówno Pisma Hebrajskie, jak i Chrześcijańskie Pisma Greckie, a powstały prawdopodobnie w III i IV w.

Z IV w. pochodzi przekład na język Gotów, którzy wówczas zajmowali Mezję (dzisiejsza Serbia i Bułgaria). Brakuje w nim ksiąg Samuela i Królów, tłumacz bowiem, biskup Wulfila (Ulfilas), sądził podobno, że niebezpieczne byłoby udostępnienie Gotom ksiąg, które mówią o wojnach i wypowiadają się przeciw bałwochwalstwu.

W V w. powstał przekład ormiański, opracowany przypuszczalnie na podstawie tekstów greckich i syryjskich. U schyłku VI w. ukończono tłumaczenie Biblii na język gruziński, oparte na wersji ormiańskiej i syryjskiej, choć zdradzające też wpływ tekstu greckiego. Prawdopodobnie z IV lub V w. pochodzi przekład etiopski, używany przez Abisyńczyków. Istnieje również szereg arabskich wersji Pisma Świętego. Tłumaczenia fragmentów Biblii na ten język mogły się pojawić już w VII w., ale najwcześniejsza wzmianka pisemna dotyczy przekładu dokonanego w Hiszpanii w r. 724. W IX w. powstał przekład starosłowiański, przypisywany dwom braciom — Cyrylowi i Metodemu.

Urzędnik drugi w hierarchii po arcykapłanie (Dz 4:1). Sprawował nadzór nad kapłanami i lewitami, którzy byli zorganizowani w grupy podlegające niższym rangą przełożonym; miały one strzec świątyni w Jerozolimie i pilnować porządku (Łk 22:4, 52). Istniały 24 oddziały lewitów, które na zmianę pełniły służbę po jednym tygodniu, czyli dwa razy w roku. Prawdopodobnie każdy oddział miał nad sobą przełożonego i dzielił się na mniejsze grupy, też nadzorowane przez przełożonych.

Przełożeni byli wpływowymi ludźmi. Wspólnie z naczelnymi kapłanami postanowili zapłacić Judaszowi, by wydał im Jezusa. Razem też przyprowadzili swoich ludzi, którzy mieli go pojmać (Łk 22:3, 4, 52). Obecność przełożonego świątyni nadała oficjalny charakter aresztowaniu w świątyni Piotra i Jana (Dz 4:1, 3). A gdy innym razem anioł uwolnił z więzienia Piotra i innych apostołów, przełożony świątyni ze swymi urzędnikami przyprowadzili ich przed Sanhedryn, najwyraźniej bez użycia siły (Dz 5:24-26).

Nadprzyrodzone wydarzenie, podczas którego oblicze Jezusa „zajaśniało jak słońce, a jego szaty wierzchnie stały się błyszczące jak światło”; świadkami przemienienia byli apostołowie Piotr, Jakub i Jan (Mt 17:1-9; Mk 9:2-10; Łk 9:28-36). Według relacji Marka szaty wierzchnie Jezusa stały się „daleko bielsze, niż zdołałby je wybielić którykolwiek czyściciel odzieży na ziemi”, a według Łukasza „zmienił się wygląd jego oblicza”. Przemienienie nastąpiło na pewnej górze jakiś czas po Passze 32 r. n.e., ale dość długo przed ostatnią podróżą Jezusa do Jerozolimy. Wydarzyło się najprawdopodobniej nocą, gdyż apostołów „zmorzył sen” (Łk 9:32). Po zmroku scena ta niewątpliwie była bardziej wyrazista. A skoro zeszli z góry dopiero nazajutrz, więc zapewne spędzili tam całą noc (Łk 9:37). Biblia nie podaje jednak, jak długo trwało przemienienie.

Nieco wcześniej Chrystus zapytał wszystkich uczniów: „Jak ludzie mówią, kim jestem?”, na co Piotr odrzekł: „Tyś jest Chrystus”. Wtedy Jezus powiedział im, że umrze i zostanie wskrzeszony (Mk 8:27-31), a przy okazji obiecał, iż niektórzy z nich „na pewno nie zakosztują śmierci”, dopóki nie ujrzą „Syna Człowieczego przychodzącego w swoim królestwie”, „królestwa Bożego już przybyłego w mocy” (Mt 16:28; Mk 9:1). Słowa te spełniły się „w sześć dni później”, kiedy to Jezus zabrał Piotra, Jakuba i Jana na „wyniosłą górę” (Mt 17:1; Mk 9:2; Łk 9:28), gdzie podczas modlitwy doznał przemienienia (Łukasz podaje, że doszło do tego po „około ośmiu dniach”, najwidoczniej więc uwzględnia dzień złożenia tej obietnicy i dzień, w którym została urzeczywistniona).

Gdzie nastąpiło. Tuż przed przemienieniem Jezus z uczniami przebywał w okolicach Cezarei Filipowej, na miejscu której leży obecnie wieś Banijas (Mk 8:27). Trudno przypuszczać, że zabrał stamtąd apostołów na jakąś odległą „wyniosłą górę” (Mk 9:2). Dlatego choć tradycja sięgająca IV w. wskazuje na górę Tabor, jest to mało prawdopodobne, bo znajduje się ona ok. 70 km na pd. pd. zach. od Cezarei Filipowej (zob. TABOR 1).

Znacznie bliżej Cezarei, bo ok. 25 km na pn. wsch., jest góra Hermon. Wznosi się na wysokość 2814 m n.p.m. i zasługuje na miano „wyniosłej góry” (Mt 17:1). A zatem przemienienie mogło nastąpić na jednym ze szczytów Hermonu. Tak sądzi wielu współczesnych uczonych, niemniej są to tylko przypuszczenia, ponieważ Biblia milczy w tej sprawie.

Co oznaczało przemienienie?

Podczas przemienienia Jezusa ukazali się też „w chwale” Mojżesz i Eliasz (Łk 9:30, 31; Mt 17:3; Mk 9:4). W Piśmie Świętym przepowiedziano, że Jehowa wzbudzi proroka takiego jak Mojżesz, co